Αριστοτέλους, Μετά τα φυσικά

ΤΩΝ ΜΕΤΑ ΤΑ ΦΥΣΙΚΑ Α 980α22 983α24. Μεταφραστική πρόταση(1) Παν. Δρακόπουλος. Πρώτη δημοσίευση: Εποπτεία, τεύχος 1, Ιούνιος 1976

980 a 22 Ολοι οι άνθρωποι έχουν έμφυτη τάση για το ειδέναι(2). Μια ένδειξη γι’ αυτό, είναι η εκτίμηση που έχουμε στις αισθήσεις. Πραγματικά, τις εκτιμάμε καθ’ εαυτές κι ανεξάρτητα από τη χρήση τους, και μάλιστα περισσότερο από τις άλλες, την δράση. Όχι μόνον όταν ειναι να κάνουμε κάτι, αλλά και χωρίς να σκοπεύουμε τίποτα στο μέλλον, την δράση προτιμάμε, απ’ όλες, ας πούμε, τις άλλες. Η αιτία γι’ αυτό βρίσκεται στο ότι, μας κάνει να γνωρίζουμε τα πράγματα καλύτερα απ’ τις άλλες αίσθήσεις, και μας φανερώνει πολλές διαφορές.

Τα ζώα, γεννιούνται από τη φύση με μια ικανότητα αίσθησης, κι’ απ’ την αίσθηση, σ’ άλλα 980 b 22 δημιουργείται μνήμη και σ’ άλλα όχι. Όσα έχουν μνήμη είναι νοημονέστερα(3) και μαθητικώτερα από κείνα που δεν μπορούν να θυμούνται. Και νοήμονα μεν, χωρίς ικανότητα μάθησης, είναι όσα δεν μπορούν ν’ ακούσουν ήχους (όπως η μέλισσα και κάθε όμοιο γένος ζώου), μαθαίνουν δε, όσα εκτός απ’ τη μνήμη, έχουν και την αίσθηση της ακοής. Έτσι, τα άλλα ζώα ζούνε με τις αισθητηριακές εντυπώσεις(4) και τις μνήμες, μετέχοντας πολύ λίγο στην εμπειρία,(5) αλλά το ανθρώπινο γένος ζει και με τις τέχνες(6) και τον λόγο(7).

Στους ανθρώπους, η εμπειρία προέρχεται από 981a τη μνήμη, γιατί οι πολλές μνήμες για το ίδιο πράγμα, έχουν σαν αποτέλεσμα την παραγωγή μιας ενιαίας εμπειρίας. Η εμπειρία φαίνεται σαν νάναι το ίδιο πράγμα με την επιστήμη(8) και την τέχνη, αλλά στην πραγματικότητα, τόσο η επιστήμη όσο και η τέχνη, προέρχονται από την εμπειρία. Γιατί «η μεν εμπειρία παράγει την τέχνη» όπως σωστά είπε ο Πώλος(9), «η δε απειρία την τύχη».

Η τέχνη παράγεται από την μετατροπή των πολλών για το ίδιο πράγμα εννοιών της εμπειρίας, σε μια καθολική(10) κρίση. Η σκέψη πως εφαρμόζοντας τούτο στον Καλλία για την τάδε νόσο προέκυψε το δείνα, και πως το ίδιο συνέβη με τον Σωκράτη, και με διάφορα άλλα άτομα επίσης, είναι μια εμπειρία. Αλλά αν όλους αυτούς που έχουν την ίδια νόσο, π.χ. φλέγμα, χολή(11) ή πυρετό, τους θεωρήσεις ως είδος(12) και εφαρμόσεις το ίδιο για όλους, τότε κάνεις τέχνη. Στην πράξη βέβαια, η εμπειρία από την τέχνη δεν φαίνεται κατώτερη, και βλέπουμε να πετυχαίνουν πιο πολύ οι εμπειρικοί, απ’ όσους έχουν μεν την γνώση αλλ’όχι και την εμπειρία. Η αιτία αυτού είναι το ότι η εμπειρία είναι γνώση του καθ’ έκαστον, ενώ η τέχνη, των καθόλου – αλλά οι πράξεις και τ’ αποτελέσματα ανήκουν στα καθ’ έκαστον. Γιατί ο γιατρός δεν θεραπεύει τον άνθρωπο αφηρημένα παρά μόνο συμπτωματικά, αλλά θεραπεύει τον Καλλία ή τον Σωκράτη ή κάποιον άλλο παρόμοια ονομαζόμενο, ο οποίος συνέβη να είναι άνθρωπος(13). Αν λοιπόν κάποιος έχει την γνώση χωρίς την εμπειρία και γνωρίζει το καθόλου, αγνοεί όμως το καθ’ έκαστον, θα αποτύχει πολλές φορές στις θεραπευτικές του μεθόδους. Διότι, αυτό που θεραπεύεται είναι το καθ’ έκαστον. Αλλά όμως τόσο το ειδέναι όσο και η ειδίκευση, ανήκουν, νομίζουμε, μάλλον στην τέχνη παρά στην εμπειρία, και γι’ αυτό σοφώτερους θεωρούμε τους τεχνίτες από τούς εμπειρικούς αφού η σοφία στηρίζεται πάνω στο ειδέναι. Γιατί οι μεν ξέρουν την αιτία, ενώ οι άλλοι όχι. Οι μεν εμπειρικοί ξέρουν το «ότι» ενώ δεν ξέρουν το «διότι», οι δε, ξέρουν το «διότι» και την αιτία. Γι’αυτό και σε κάθε δουλειά, τιμάμε περισσότερο, θεωρούμε σοφώτερους και κατέχουν περισσότερο το ειδέναι οι αρχιτέκτονες(14) από τους χειροτέχνες, γιατί ξέρουν τις αιτίες των όσων ενεργούν (ενώ οι άλλοι, όπως μερικά άψυχα ενεργούν μεν, αγνοούν όμως πως κάνουν ό,τι κάνουν, καθώς καίει η φωτιά˙ έτσι, τα μεν άψυχα ενεργούν απ’ τη φύση τους, οι δε χειροτέχνες από συνήθεια), κι όχι για το τι μπορούν να κάνουν αλλ’ επειδή κατέχουν τη θεωρία και ξέρουν τις αιτίες.

Γενικά, η διάκριση του ειδότος και του μη ειδότος(15) βρίσκεται στην ικανότητα του διδάσκειν, και γι’ αυτό θεωρούμε πως επιστημονική γνώσις είναι μάλλον η τέχνη παρά η εμπειρία. Γιατί οι τεχνίτες μπορούν να διδάξουν, ενώ οι εμπειρικοί όχι. Πρόσθετα, δεν θεωρούμε πως είναι σοφία καμιά αίσθηση. Καίτοι οι αισθήσεις είναι οι κυριώτερες πηγές της γνώσης των καθ’ έκαστα, δεν λένε ποτέ το «διότι» δηλαδή το γιατί η φωτιά είναι θερμή, αλλά απλώς το ότι είναι θερμή. Ύστερα απ’ αυτά, είναι πιθανό πως στην αρχή, καθένας που έβρισκε μια τέχνη που οδηγούσε πιο πέρα από τις κοινές αισθήσεις, θαυμαζότανε από τους ανθρώπους όχι μόνο για την χρησιμότητα όσων εύρισκε, αλλά σαν σοφός και διαφορετικός από τους άλλους. Κι’ όσο περισσότερο ανακαλύπτονταν τέχνες, άλλες για τις ανάγκες κι’ άλλες για τις διασκεδάσεις, τόσο σοφώτεροι θεωρούνταν οι εφευρέτες των τελευταίων, επειδή οι επιστήμες τους δεν είχαν χρησιμότητα. Έτσι αναπτύχθηκαν όλες αυτές οι ανακαλύψεις, βρέθηκαν οι επιστήμες που δεν είχαν σχέση ούτε με την ηδονή ούτε με τις ανάγκες, κατ’ αρχήν στους τόπους εκείνους που οι άνθρωποι ευκαιρούσαν. Γι’αυτό οι μαθηματικές τέχνες γεννήθηκαν στην Αίγυπτο, αφού εκεί ευκαιρούσε η Ιερατική τάξη.(16) Αναπτύξαμε ήδη στα Ηθικά(17) τη διαφορά μεταξύ τέχνης, επιστήμης και των άλλων συγγενών δραστηριοτήτων. Έτσι, εδώ θα κάνουμε λόγο για το ότι, αυτό που λέμε φιλοσοφία (μεταφυσική) όλοι το καταλαβαίνουν σαν την σπουδή των πρώτων αρχών και αιτιών. Καθώς είπαμε προηγουμένως, ο μεν εμπειρικός πιστεύει πως είναι σοφώτερος απ’ όσα έχουν αίσθηση, ο δε χειροτέχνης απ’ τον εμπειρικό, ο αρχιτέκτων απ’ τον χειροτέχνη, και οι θεωρητικές επιστήμες περισσότερο απ’ τις πρακτικές(18). Είναι λοιπόν φανερό πως η φιλοσοφία είναι επιστήμη κάποιων αρχών και αιτιών.