Ίταλο Καλβίνο: Τα εφήμερα στο φρούριο

Από «Η Συλλογή της άμμου», μεταφραση Ανταίος Χρυσοστομίδης, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 2007.

ΚΑΘΩΣ πετά, ένα σμήνος εφήμερων πέφτει πάνω σε ένα κάστρο, κάθεται πάνω στις επάλξεις, επιτίθεται στον ακρόπυργο, καταλαμβάνει το χώρο του περιμετρικού διαδρόμου και τους πυργίσκους. Οι νευρώσεις των διάφανων φτερών τους αιωρούνται ανάμεσα στα πέτρινα τείχη.

«Ματαίως πασχίζετε να απλώσετε τα νηματοειδή σας μέλη», είπε το κάστρο. «Μόνο όποιος είναι φτιαγμένος για να διαρκέσει μπορεί να έχει την απαίτηση να υπάρχει. Εγώ διαρκώ, άρα υπάρχω• εσείς όχι».

«Εμείς κατοικούμε το χώρο του αέρα, μετράμε το χρόνο με τις δονήσεις των φτερών μας. Τι άλλο μπορεί να σημαίνει: υπάρχω;», απάντησαν εκείνα τα εύθραυστα πλάσματα. «Εσύ, αντίθετα, είσαι απλώς μια φόρμα τοποθετημένη εκεί για να σημειώνει τα όρια του χώρου και του χρόνου στα οποία εμείς ζούμε».

«Ο χρόνος γλιστράει πάνω μου: εγώ όμως παραμένω», επέμενε το κάστρο. «Εσείς απλώς ακραγγίζετε την επιφάνεια του μέλλοντος όπως την επιφάνεια του νερού των ρυακιών».

Και τα εφήμερα: «Εμείς ξεγλιστράμε στο κενό, έτσι όπως η γραφή στο λευκό χαρτί και οι νότες του φλάουτου στη σιωπή. Χωρίς εμάς, δεν μένει παρά το παντοδύναμο και πανταχού παρόν κενό, που είναι τόσο βαρύ ώστε να συνθλίβει τον κόσμο, αυτό το κενό, του οποίου η καταστροφική δύναμη ενισχύεται με συμπαγή κάστρα, το κενό που δεν είναι κενό και μπορεί να νικηθεί μόνο από ό,τι είναι πιο ελαφρύ και γρήγορο και λεπτεπίλεπτο».
[…]

2

ΤΑ ΜΕΤΑΛΛΙΚΑ πλέγματα και οι σκαλωσιές που εδώ και λίγο καιρό τυλίγουν διάφορα ρωμαϊκά μνημεία προσφέρουν, όσον αφορά τη Στήλη του Τραϊανού, μια μοναδική δυνατότητα, μια ευκαιρία που ίσως είναι η πρώτη φορά που παρουσιάζεται στους δέκα εννιά αιώνες οι οποίοι μας χωρίζουν από τη μέρα που η κολόνα αυτή τοποθετήθηκε στη θέση της: μπορεί κανείς να δει τις ανάγλυφες παραστάσεις από κοντά.

Να τα δει ίσως για τελευταία φορά, γιατί το μάρμαρο της σκαλισμένης επιφάνειας έχει αρχίσει να γίνεται γύψος, εύκολα διαλυόμενος στο νερό, και η βροχή είχε αρχίσει να το παίρ-νει μαζί της. Η Εφορία Αρχαιοτήτων προσπαθεί με τα πλέγματα να προστατεύσει αυτή την εύθρυπτη πλέον μεμβράνη, πε-ριμένοντας μήπως βρεθεί κάποιο σύστημα σταθεροποίησής της• σύστημα που κανείς δεν ξέρει ακόμα αν υπάρχει. Φταίει ίσως το σμογκ, φταίνε ίσως οι δονήσεις, ή ίσως η μυλόπετρα του χρόνου που, χιλιετία τη χιλιετία, μετατρέπει τα πάντα σε σκόνη, γεγονός πάντως είναι ότι η υποτιθέμενη αιωνιότητα των ρωμαϊκών μνημείων ίσως να έχει φτάσει στο λυκόφως της και να έλαχε σε εμάς να είμαστε οι μάρτυρες του τέλους της.

Μόλις πληροφορήθηκα όλα αυτά, βιάστηκα να ανέβω στις σκαλωσιές της Στήλης του Τραϊανού, ασφαλώς του πιο εξαιρετικού μνημείου που η ρωμαϊκή αρχαιότητα μας έχει αφήσει αλλά και του λιγότερο γνωστού, μολονότι το έχουμε συνεχώς μπροστά στα μάτια μας. Γιατί αυτό που κάνει τόσο ε-ξαιρετική τη Στήλη δεν είναι μόνο τα σαράντα μέτρα του ύψους της, αλλά η απεικονική «αφηγηματικότητά» της (οφείλεται στις μικροσκοπικές λεπτομέρειες της μεγάλης ομορφιάς) που απαιτεί μια συνεχόμενη «ανάγνωση» του σπιράλ των ανάγλυφων για ένα μήκος διακοσίων μέτρων. Το σπιράλ αφηγείται τους δύο πολέμους του Τραϊανού στη Δακία (101-102 και 105 μ.Χ.). Στην επίσκεψη μου με συνόδευσε ο Σάλβατόρε Σέτις, καθηγητής κλασικής αρχαιολογίας στο Πα-νεπιστήμιο της Πίζας.

Η αφήγηση ξεκινά απεικονίζοντας την πριν από την εκστρατεία κατάσταση, όταν τα σύνορα της Αυτοκρατορίας ήταν ακόμα στον Δούναβη. Η αφηγηματική λουρίδα ανοίγει (στην αρχή χαμηλά χαμηλά και στη συνέχεια ανεβαίνοντας) με το τοπίο μιας ρωμαϊκής πόλης με ποτάμι, τείχη, έναν πύργο, τους μηχανισμούς για τα οπτικά σήματα σε περίπτωση επίθεσης των Δακών: σωροί ξύλων για τις φωτιές, δεμάτια άχυρου για τον καπνό. Όλα στοιχεία που θέλουν να δημιουργήσουν μια αίσθηση συναγερμού, αναμονής, κινδύνου, όπως στα ουέστερν του Τζον Φορντ.

Έχουν τεθεί έτσι οι βάσεις για την επόμενη σκηνή: οι Ρωμαίοι που διασχίζουν τον Δούναβη πάνω σε γέφυρες από βάρκες για να στρατοπεδεύσουν στην άλλη όχθη• ποιος μπο-ρεί να αμφισβητήσει την ανάγκη ενίσχυσης εκείνων των τόσο εκτεθειμένων στις βαρβαρικές επιθέσεις συνόρων εγκαθιστώντας προχωρημένα φυλάκια στα εδάφη τους; Οι γραμμές των στρατιωτών προχωρούν στις γέφυρες, έχοντας στα κεφάλια τους τα διακριτικά των λεγεώνων• οι μορφές φέρνουν στο μυαλό το ποδοβολητό μιας στρατιάς που προχωρά, με τα κράνη που κρέμονται δεμένα πάνω στους ώμους, καραβάνες και τηγάνια κρεμασμένα σε κοντάρια.