Daniel Bell: Συνομιλία με την Ζηνοβία Δρακοπούλου

D.B. Για τις ιδεολογίες θάλεγα… Θάκανα μια διάκριση που διαφέρει κάπως απ’ την ερώτησή σας. Νομίζω πως οι αξίες, και μ’ αυτό εννοώ όλα όσα παίζουν ένα καίριο ρόλο μέσα στην κοινωνία, όλα όσα έχουν απόλυτες απόψεις και με την ύπαρξή τους δίνουν μια αίσθηση αξίας στην κοινωνία, θα υπάρχουν κυριαρχικά, παντού. Οι ιδεολογίες είναι πολύ δεμένες με την εποχή, και το αποτέλεσμά τους είναι η κινητοποίηση παθών. Οι ιδέες ενώνονται με την κοσμοθεωρία, γίνονται κοσμοείδωλο με μια συγκινησιακή φόρτιση. Έτσι οι ιδεολογίες αντικαθιστούν τις θρησκείες. Έτσι, οι άνθρωποι κάνουν ή δεν κάνουν κινήματα μέσα στην κοινωνία, και θάλεγα ότι, όπως ακριβώς είχαμε μια μείωση των θρησκευτικών πολέμων, θα μπορούσαμε νάχαμε μια μείωση των ιδεολογικών πολέμων. Βέβαια αυτό είναι δύσκολο, γιατί οι άνθρωποι έχουν ισχυρά αισθήματα ενοχής, εκδίκησης, πάθους, κι όλα αυτά εκρύγνηνται κατά καιρούς. Αλλά σ’ ένα σύγχρονο πόλεμο, οι κίνδυνοι είναι τόσο τρομεροί —λόγω της παγκόσμιας αλληλεξάρτησης— ώστε οπουδήποτε συμβεί κάτι, θάχει επίδραση σ’ όλους. Εδώ κι εκατό χρόνια, η σύγκρουση Ελλήνων και Τούρκων στην Κύπρο θ’ απασχολούσε πολύ λίγους ανθρώπους˙ σήμερα επηρεάζεται όλος ο κόσμος. Γι’ αυτό, τα κινήματα που προκαλούν οι ιδεολογίες, σήμερα γίνονται στοιχείο πολύ επικίνδυνο, γιατί απλώνονται γύρω και είναι δύσκολος ο περιορισμός τους.

Ζ.Δ. Δηλαδή, εσείς δεν λέτε μόνον ότι οι ιδεολογίες πεθαίνουν, αλλά ότι ευτυχώς και πεθαίνουν.

D.B. Ναι.

Ζ.Δ. Αλλά, κύριε καθηγητά, αλλά… Ο πνευματικός άνθρωπος, ή καλύτερα, ο υποψιασμένος άνθρωπος, χωρίς ιδεολογία παγώνει μέσα στη μοναξιά. Η ιδεολογία σ’ έκανε να μη νιώθεις μόνος, άδειος. Υπήρχαν κι άλλοι μαζί σου, υπήρχαν σκοποί, καθήκοντα. Σήμερα, τι καθήκον έχει ένας διανοούμενος;

D.B. Στο παρελθόν, ο διανοούμενος έπαιζε έναν ιδιαίτερο ρόλο γιατί ελάχιστοι άνθρωποι μέσα στην κοινωνία ήταν οι μορφωμένοι. Ο διανοούμενος ήταν ο «γραμματισμένος» και οι άνθρωποι έδειχναν σεβασμό σ’ αυτό το στοιχείο. Σήμερα, ο διανοούμενος δεν παίζει ένα σοβαρό ρόλο. Ο Ιουλιανός Μπεντά επετέθη στους διανοουμένους, κατηγορώντας τους ότι ανακατεύονται με την πολιτική αντί να φροντίζουν για την διατήρηση των αιώνιων αξιών, των σταθερών αξιών. Αυτός που μπαίνει στο κύκλωμα της πολιτικής ενστερνίζεται βασικά ένα ρόλο πάθους, ενώ ο «φωτισμένος», για τον Μπεντά, πρέπει να στέκε-ται πάνω από τα πάθη.

Ζ.Δ. Aλλά o Μπεντά, θέλει ένα Ιερατείο. Όμως, για νάσαι πάνω από τα πάθη, πρέπει να μην έχεις πάθος. Κι όμως: η ζωή είναι πάθος, το λουλούδι έχει πάθος, η πέτρα, ακόμα, έχει πάθος. Μια απαθής νόηση δεν είναι μια μάσκα θανάτου;

D.B. Είναι μια άποψη. Αλλά είναι δύσκολο σήμερα να μιλήσουμε για το ρόλο του διανοουμένου, ενόσω τούτος έχει γίνει μέλος κάποιας τάξης. Υπάρχει η ιντελιγκέντσια της τεχνολογίας, η ιντελιγκέντσια της πολιτικής, η ιντελιγκέντσια της τέχνης. Εγώ σέβομαι τα δικαιώματά τους περισσότερο απ’ οποιουδήποτε άλλου. Ας δούμε όμως τα δοκίμια του Max Weber «η επιστήμη ως επάγγελμα» και «η πολιτική ως επάγγελμα»: έχει την άποψη ότι, θάπρεπε κανείς να πιστεύει στην αποστολή του, στην τέχνη του, σ’ αυτά που πρέπει να κάνει. Αν αυτά τα κάνει σωστά, σύμφωνα με την παράδοση που έχουν αυτά τα καθήκοντα και σύμφωνα με τις υποχρεώσεις που έχει έναντι τους, τότε εκπληρώνει τον προορισμό του, προς τον εαυτό του και την κοινωνία.

Ζ.Δ. Είστε κι εσείς ένας διανοούμενος κάποιας «τάξης». Ενεργείτε συνδυάζοντας τον Μπεντά και τον Βέμπερ;

D.B. Ναι. Για μένα, καθήκον του διανοούμενου είναι να εκφράσει μέσω της επιστήμης ή της τέχνης του, τον τρόπο με τον οποίο βλέπει την κοινωνία. Αυτό μου φαίνεται πως είναι, ό,τι μπορεί να ζητήσει κανείς από τον επιστήμονα.

Ζ.Δ. Υπάρχει όμως ένα πρόβλημα: πόσο μπορεί ο διανοούμενος να κάνει το καθήκον του; Πόσο μπορεί να «υψώνεται» και να υπηρετεί την τέχνη του; Μπαίνει το πρόβλημα του συστήματος, δηλαδή.

D.B. Αναπτύξτε, παρακαλώ, την άποψή σας.

Ζ.Δ. Στον ανεπτυγμένο καπιταλισμό, παρατηρούμε την ύπαρξη πολλών κέντρων ισχύος ή ομάδων πιέσεως. Κάθε κέντρο ή ομάδα, αναπτύσσει ένα πλέγμα επαφών, αλληλεξαρτήσεων, επικοινωνίας εν τέλει, μέσα απ’ το οποίο προσπαθεί να επιβάλλει το εκάστοτε ζητούμενο. Ένα ερώτημα είναι: τα κέντρα ισχύος διατηρούν τη δύναμη ή η ισχύς μετατίθεται συνεχώς και περισσότερο μέσα στο συνολικό πλέγμα επαφών που ως κύριο σκοπό του δεν μπορεί παρά να έχει την εξισορρόπηση των πιέσεων; Ίσως το δίκτυο έχει την ύπατη αξία, έτσι που να μην μπορούμε να μιλάμε για δύναμη τούτου ή εκείνου (καπιταλιστών – εργατών, μαύρων – λευκών), με το δικαίωμα της σαφήνειας που μας επέτρεπε η δομή της κοινωνίας του 19ου αιώνα, αλλά για δύναμη του ίδιου του πλέγματος σχέσεων. (Μια σκέψη είναι ότι, αυτή ακριβώς η έκταση της ανάγκης εξισορρόπησης προκαλεί τον κυριαρχικό ρόλο της γραφειοκρατίας. Το κύριο ερώτημα που θάθελα ν’ αντιμετωπίσουμε σ’ αυτή μας τη συζήτηση, είναι: μπορεί λοιπόν ο διανοούμενος να υπηρετεί την επιστήμη ή την τέχνη του, αδιάφορος για τα «πρόσκαιρα πάθη» της κοινωνίας, ή η αδιαφορία του αυτή υπηρετεί τις δομές του υπάρχοντος συστήματος; Επιγραμματικά, θάλεγα: δουλεύει τό σύστημα για μας ή εμείς γιά τό σύστημα;