Albert Camus: Η ελπίδα και το Παράλογο στο έργο του Φραντς Κάφκα

Ακόμα ο Κάφκα, θέλοντας να εκφράσει το παράλογο, χρησιμοποιεί τη συνάφεια. Ξέρουμε την ιστορία του τρελού που ψάρευε μέσα σε μια μπανιέρα. Ένας γιατρός με δικές του ιδέες τον ρώτησε: «Αν τσιμπάει τίποτα» και δέχτηκε την αυστηρή απάντηση: «Όχι, ανόητε, αφού ψαρεύω μέσα σε μια μπανιέρα». Αυτή η ιστορία είναι παράξενη. Αλλά μας δίνει παραστατικά να καταλάβουμε πόσο συνδεδεμένο είναι το παράλογο αποτέλεσμα με την υπερβολική λογική. Πραγματικά, ο κόσμος του Κάφκα είναι ένα ανέκφραστο σύμπαν, όπου ο άνθρωπος προσφέρει στον εαυτό του τη βασανιστική πολυτέλεια να ψαρεύει μέσα σε μια μπανιέρα ξέροντας πως δε θα βγάλει τίποτα. Εδώ, λοιπόν, αναγνωρίζω τις βασικές αρχές ενός παράλογου έργου. Στη «Δίκη», λόγου χάρη, η επιτυχία είναι ολοκληρωτική. Η σάρκα θριαμβεύει. Δε λείπει τίποτα, ούτε η ανέκφραστη επανάσταση (είναι αυτή, όμως, που γράφει), ούτε η φωτεινή και βουβή απελπισία (αυτή, όμως, δημιουργεί), ούτε αυτή η καταπληκτική ελευθερία που οι ήρωες του μυθιστορήματος αναπνέουν μέχρι τον τελικό τους θάνατο.

Κι όμως, αυτός ο κόσμος δεν είναι τόσο κλειστός όσο φαίνεται. Σ’ αυτό το ακίνητο σύμπαν ο Κάφκα θα εισαγάγει μ’ ένα μοναδικό τρόπο την ελπίδα. Απ’ αυτή την άποψη η «Δίκη» και ο «Πύργος» δεν έχουν το ίδιο νόημα. Αλληλοσυμπληρώνονται. Η ανεπαίσθητη εξέλιξη που μπορούμε να διακρίνουμε από το ένα έργο στο άλλο, εκφράζει μια τεράστια κατάκτηση στον τομέα της φυγής. Η «Δίκη» θέτει ένα πρόβλημα που ως ένα σημείο λύνει ο «Πύργος». Η πρώτη, σύμφωνα με μια σχεδόν επιστημονική μέθοδο, περιγράφει – χωρίς να συμπεραίνει – ο δεύτερος, μέχρις ενός σημείου, εξηγεί. Η «Δίκη» κάνει διάγνωση κι ο «Πύργος» επινοεί μια θεραπευτική μέθοδο. Αλλά το φάρμακο που προτείνει δε γιατρεύει. Κάνει μονάχα την αρρώστια να μπει στην κανονική ζωή. Τη βοηθάει να δεχτεί αυτή τη ζωή. Κατά κάποιο τρόπο (ας θυμηθούμε τον Κίρκεγκωρ) την κάνει αγαπητή. Ο γεωμέτρης Κ… δεν έχει άλλη έγνοια απ’ αυτή που τον κατατρώει. Ακόμα κι εκείνοι που τον περιστοιχίζουν κυριεύονται απ’ αυτό το κενό και απ’ την ίδια ανώνυμη οδύνη, λες κ ι εδώ ο πόνος είναι κατάσταση ενός προνομιούχου προσώπου. «Πόσο σ’ έχω ανάγκη», λέει η Φρίντα στον Κ… «Πόσο εγκαταλειμμένη νοιώθω, από τότε που σε γνώρισα, όταν δεν είσαι κοντά μου». Αυτό το δυνατό φάρμακο που μας κάνει ν’ αγαπάμε ό,τι μας συντρίβει και που γεννά την ελπίδα σ’ ένα χωρίς διέξοδο κόσμο, αυτό το ξαφνικό «άλμα» που κάνει τα πάντα ν’ αλλάζουν, είναι το μυστικό της υπαρξιακής επανάστασης και του ίδιου του «Πύργου».

Ελάχιστα έργα έχουν την αυστηρή δομή του «Πύργου». Ο Κ. διορίζεται γεωμέτρης του πύργου και φτάνει στο χωριό. Αλλά, η επικοινωνία ανάμεσα στο χωριό και τον πύργο είναι αδύνατη. Σ’ εκατοντάδες σελίδες ο Κ. θα προσπαθεί με πείσμα να βρει το δρόμο για τον πύργο, θα προβεί σε κάθε διάβημα, με πονηριές, λοξοδρομώντας, δε θα θυμώσει ποτέ, και με μια πίστη που προκαλεί κατάπληξη, θα θελήσει ν’ αναλάβει το λειτούργημα που του ανέθεσαν. Κάθε κεφάλαιο είναι μια αποτυχία. Κι επίσης ένα ξαναρχίνισμα. Δεν υπάρχει λογική, μα ένα πνεύμα συνέχειας. Η δύναμη αυτού του πείσματος κάνει το έργο τραγικό. Όταν ο Κ… τηλεφωνεί στον πύργο ακούει συγκεχυμένες κι ακατάληπτες φωνές, αόριστα γέλια, μακρινούς ψιθύρους. Αυτό αρκεί για ν’ αυξήσει την ελπίδα του – σαν τα λίγα σημάδια που παρουσιάζονται στον καλοκαιριάτικο ουρανό, σαν τις βραδινές υποσχέσεις που δικαιολογούν τη ζωή μας. Εδώ υπάρχει το μυστικό της ιδιαίτερης μελαγχολίας του Κάφκα. Ναι, είναι η ίδια μελαγχολία που διαπνέει το έργο του Προυστ και το κλίμα του Πλωτίνου: η νοσταλγία των χαμένων παραδείσων. «Μελαγχολώ», λέει η Όλγα, «όταν το πρωί ο Βαρνάβας μου λέει πως πάει στον Πύργο: αυτή η ανώφελη, πιθανώς, πορεία, αυτή η χαμένη, πιθανώς, μέρα, αυτή η – πιθανώς -μάταιη ελπίδα». «Πιθανώς», πάνω σ’ αυτήν ακόμα την απόχρωση, ο Κάφκα δημιουργεί ολόκληρο το έργο. Έτσι, όμως, δεν καταφέρνει τίποτα, η αναζήτηση του αιώνιου γίνεται πολύ φοβισμένα. Και οι ήρωες του Κάφκα, αυτά τα εμπνευσμένα αυτόματα, μας δίνουν την ίδια την εικόνα μας: του τι θα είμαστε χωρίς τις τέρψεις μας [Φαίνεται πως στον «Πύργο» οι «τέρψεις», με την έννοια που δίνει στη λέξη ο Πασκάλ, εκφράζονται με τους βοηθούς οι οποίοι αποσπούν τον Κ. απ’ τις φροντίδες του. Αν, τελικά, η Φρίντα γίνεται ερωμένη ενός απ’ τους βοηθούς, αυτό συμβαίνει γιατί απ’ την αλήθεια προτιμάει τη διακόσμηση, γιατί προτιμάει την πεζότητα της καθημερινής ζωής απ’ την μοιρασμένη αγωνία.] δοσμένοι ολόκληροι στις ταπεινώσεις του θείου.