Από το Γραπτός και προφορικός λόγος στην αρχαία Ελλάδα. Μετάφραση Δημήτρης Κυρτάτας, εκδ. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2001
Σημείωση: δεν περιέχονται εδώ οι βιβλιογραφικές σημειώσεις της συγγραφέως που περιλαμβάνονται στο βιβλίο.
Οι περισσότεροι Έλληνες θα έρχονταν σε επαφή με τη λογοτεχνία τους μέσα από απαγγελίες και εκτελέσεις. Η διαφορά όμως δεν βρισκόταν απλώς στο ότι την άκουγαν αντί να τη διαβάζουν ή να τη βλέπουν σε μια γραμμένη σελίδα. Υπήρχαν βέβαια πολλά διαφορετικά είδη εκτέλεσης, από την απαγγελία του ραψωδού ως τις ρητορικές αποδόσεις των ρητόρων που αγωνίζονταν να δώσουν την εντύπωση του αυτοσχεδιασμού, ή τις “αναγνώσεις” που αποδίδονταν σε ιστορικούς όπως ο Ηρόδοτος. Εκείνο που μας είναι δυσκολότερο να συλλάβουμε είναι ότι ένα μεγάλο ποσοστό της ποίησης συνοδευόταν από μουσική —ακόμα και χορό— που αποτελούσε οργανικό μέρος της εμπειρίας. Οι συνέπειες είναι τεράστιες, αλλά προσδιορίζονται με εξαιρετική δυσκολία: η μουσική, ο τονισμός και οι τρόποι εκτέλεσης αποτελούν στοιχεία που μετά βίας καταχωρίζονται στις γραπτές πηγές μας. Διασώζονται όμως κάποιες ενδείξεις, και μολονότι απαιτείται ζωηρή φαντασία για να συλλάβουμε τον τρόπο απόδοσης της ελληνικής ποίησης, η προσπάθεια αυτή, όπως έχει υποστηρίξει πρόσφατα ο Herington, αποτελεί ίσως το πιο επείγον καθήκον του μελετητή της ελληνικής ποίησης.
Το ιδανικό θα ήταν να διαβάζουμε όλη την αρχαία λογοτεχνία δυνατά — και ακόμα καλύτερα, να προσπαθούμε να την απαγγέλλουμε ή να την “εκτελούμε”. Μπορούμε να σκεφτούμε την ακραία περίπτωση του σικελού ρήτορα Γοργία ως παράδειγμα αυτού που χάνουμε στον τομέα του πεζού λόγου. Λέγεται ότι η ρίμα και η υπερβολική αντίθεση στις οποίες στηριζόταν η ρητορική του σαγήνευσαν το αθηναϊκό του κοινό. Ενώ η ρητορική του είναι αρκετά περίεργη όταν διαβάζεται σιωπηλά, θα πρέπει να ήταν τελείως διαφορετική κατά την απαγγελία ή την ακρόαση. Μπορούμε ακόμα να συγκρίνουμε την περίφημη απολογία που έκανε για λογαριασμό του ο ρήτορας Αντιφών στο τέλος του πέμπτου αιώνα, την οποία επαινεί τόσο πολύ ο Θουκυδίδης (8.68): τα λιγοστά αποσπάσματα που διαθέτουμε δεν δίνουν και πολύ την εντύπωση της μεγαλοφυΐας, αυτό όμως θα έπρεπε ίσως να μας υπενθυμίσει ακριβώς πόσο πολλά χάνονται μόνο με το γραπτό κείμενο. Η συνήθεια της ακρόασης αντί της ανάγνωσης θα πρέπει να εστίαζε την προσοχή στον ήχο και τις αρετές που γίνονται καλύτερα αντιληπτές με την ακρόαση — ένα ζήτημα που αξίζει να τύχει μεγάλης προσοχής. Είναι εξαιρετικά δύσκολο να φανταστούμε ποια ήταν η προφορική και οπτική επίδραση, και όμως αυτό ακριβώς μας λείπει για να εκτιμήσουμε την παρουσίαση στο σύνολο της. Από όσο γνωρίζω, πολύ λίγες εργασίες επιχειρούν να συλλάβουν τη συνολική εμπειρία της αρχαίας λογοτεχνίας.
Ορισμένα στοιχεία του θεάματος που στερούμαστε στη σφαίρα της ποίησης μας παρέχονται σε σποραδικές αρχαίες περιγραφές. Τον πρώιμο πέμπτο αιώνα, ο Πίνδαρος υπαινίσσεται το συνδυασμό του τραγουδιού, της λύρας, του “αυλού” (ένα όργανο σαν το όμποε) και του χορού στην επινίκιο ωδή:
Τα γιορτοστέφανα, ναι, στα μαλλιά που πλέχτηκαν
παρακινούνε στο χρέος μου αυτό το θεόχτιστο,
το λυροκόπι, αχολόγι λογήσιμο, με των αυλώνε
το γλυκολάλητο τώρα σκοπό και των λόγωνε
την τραγουδόπλεξη να συνταιριάσω καλόστοχα
(Ολυμπιον. 3.6-9)
Μαλαμάτινη λύρα…σ’ ακούν τα πατήματα
απαρχή του γιορτόχορου, και συνακούνε στα κρούσματα
οι τραγουδάτορες, σαν ανακρούς με τρεμάμενες κόρδες
το προδρόμισμα εσύ του χορού που οδηγά το τραγούδι
(Πυθιον. 1.1-4. Μτφρ. Π. Λεκατσά)
Οι ποιητές που έγραφαν χορική λυρική ποίηση, όπως ο Πίνδαρος, ο Βακχυλίδης και ο Αλκμάν, όφειλαν να ενεργούν και ως εκγυμναστές χορού για το τραγούδι και το χορό. Δεν είναι γνωστό πώς γινόταν η διανομή του τραγουδιού στο χορό, αν πράγματι γινόταν διανομή, ούτε ποια ήταν η σχέση του με το χορό, είναι όμως σαφές ότι η σύνθεση των λέξεων αποτελούσε ένα μόνο στοιχείο της εργασίας του ποιητή. Όσο για τη μη χορική λυρική ποίηση της Σαπφώς και του Αλκαίου, η μονωδιακή λυρική ποίηση θα συνοδευόταν ασφαλώς από λύρα (την οποία έπαιζε ο τραγουδιστής). Η ελεγειακή ποίηση εκφερόταν ως ψαλμός και δεν συνοδευόταν συνήθως από κάποιο όργανο. Όσο για τον ραψωδό, αυτός εκτελούσε την ποίηση χωρίς μουσική συνοδεία, αλλά ο τρόπος με τον οποίο την απέδιδε μπορεί να περιγραφεί καλύτερα ως “ψαλμωδία” παρά ως απλή απαγγελία: περιγράφεται στο διάλογο του Πλάτωνα Ίων (που πήρε το όνομα του από τον ραψωδό Ίωνα) με λαμπρά ενδύματα και χρυσά στεφάνια, όρθιος μπροστά σε ένα πελώριο ακροατήριο με περισσότερους από είκοσι χιλιάδες ανθρώπους, και τόσο συνεπαρμένος από συναισθήματα καθώς αφηγείται ορισμένες από τις συγκινητικότερες σκηνές του Ομήρου, ώστε είναι, κατά κάποιο τρόπο, σε διακατοχή, πλήρης φόβου ή δυστυχίας.
Ἀπὸ Δοκιμές, ἐκδ. Ίκαρος Αθήνα 2003 [οι εμφάσεις είναι από την Άμπελο] […] Ἕνας ἀρχαῖος συγγραφέας ἐπαινεῖ τὸν Πεισίστρατο ἐπειδὴ ἦταν ὁ πρῶτος ποὺ ἔδειξε...
Από περιοδικό «Εποπτεία», Αύγουστος 1980, σελ. 765-767. Μετάφραση Αχιλλέας Κυριακίδης [Ο κόπος της μετάφρασης (μ΄άλλα λόγια ο κόπος να συμφιλιωθεί ένα απειθάρχητο δευτερογενές υλικό με...
Το Βήμα, Κυριακή 7 Δεκεμβρίου 2008 Και να θες κάποτε, δεν μπορείς εύκολα να σταματήσεις, οπότε η συνέχεια γίνεται υποχρεωτική. Στην προκείμενη περίπτωση παρατείνεται πρώτα...
Ἀπὸ τὸ ὁμότιτλο ἔργο, ἐκδ. Δωδώνη, Ἀθήνα 1973 Η επιτύμβια στήλη Γραφή πριν τον Όμηρο Η ενεπίγραφη στήλη Ομηρικά επιγράμματα Η αθανασία του ονόματος –...
Από το «Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας, από τις Αρχές έως την ύστερη αρχαιότητα» επιστημονική επιμέλεια Α.-Φ. Χρηστίδης. εκδ. Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ιδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη], 2007....
Το Βήμα, 21 Δεκεμβρίου 2008 Επισημείωση στην πρόσφατη σειρά των επιφυλλίδων μου με θέμα την οργανική μορφή του έργου τέχνης και τη σημερινή αμφισβήτησή της...
από το βιβλίο: ‘Ομηρος, o θεμελιωτής της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας’. Μετάφραση Εβίνα Σιστάκου, Επιμ. Αντώνης Ρεγκάκος. Εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα 2000 (όπου και οι παραπομπές) Η...