Παν. Δρακόπουλος, Η κρίση που ζούμε

Πρώτη δημοσίευση: Εποπτεία, Οκτώβριος 1991, με τίτλο Το άξιον συζητήσεως κώμα.

Η ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ της νεοελληνικής κοινωνίας έχει ήδη αποκτήσει έναν όγκο, ίσως όχι τόσο σεβαστό όσο καταπιεστικό. Τα τελευταία χρόνια κάθε εφημερίδα αισθάνεται πως εκτελεί τα ιερά καθήκοντά της ως παιδαγωγού της κοινής γνώμης δημοσιεύοντας, τουλάχιστον άπαξ της εβδομάδος, μιαν ακόμη ανάλυση της δραματικής κατάστασής μας. Πρόσφατα, ακόμη και η τηλεόραση, θέλοντας να βελτιώσει επιτέλους το επίπεδό της, πρόσθεσε μιαν εκπομπή όπου προβάλλονται ποικίλοι ραψωδοί της κρίσης.

Ο Πήτερ Ουστίνωφ είχε παρατηρήσει ότι στις κινηματογραφικές ταινίες με θέμα τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο έχει σκοτωθεί τουλάχιστον δώδεκα φορές ο συνολικός πληθυσμός της Γερμανίας. Αντιστοίχως, βλέποντας τόσους πολλούς Έλληνες με άσπρη μπλούζα κι ακουστικά να διασχίζουν απησχολημένοι όλους τους πιθανούς διαδρόμους, σκεπτικοί έως ολίγον απόμακροι, εκφράζοντες με μια δηλωτική κίνηση του χεριού την απελπισία τους για την πορεία της κρίσης, έφθασα στο σημείο να διερωτώμαι ποιοί επιτέλους είναι οι ασθενείς.

Μου πήρε —ας το ομολογήσω— αρκετό καιρό για ν’αρχίσω να υποψιάζομαι ότι όλοι αυτοί οι απογοητευμένοι με το πολυσήμαντο ύφος που εμμέσως επισημαίνει την κοινωνική συμβολή των νεκροθαπτών, δεν είναι γιατροί αλλά οι ίδιοι οι ασθενείς. Μου πήρε καιρό για να υποψιαστώ πως αυτός που έχει περιπέσει σ’ένα άξιον συζητήσεως κώμα δεν είναι ο ελληνικός λαός, άλλα ένα συγκεκριμένο μοντέλο ανάλυσης.

ΕΙΝΑΙ ΑΝΑΡΙΘΜΗΤΑ τα επίπεδα και τα επίθετα της κρίσης: μιλάμε για ηθική, πνευματική, κοινωνική, πολιτισμική, θεσμική, πολιτική, οικονομική ή και δομική κρίση. Μιλάμε επίσης —εξειδικεύοντας ανάλογα με τις μέριμνες του καθ’ ενός— για εκκλησιαστική, αθλητική, οικοδομική, θεατρική, τουριστική και άλλες χαοτικών υποδιαιρέσεων κρίσεις. Άλλοτε πάλι, με μιαν αξιοσημείωτη πιρουέτα συλλογιστικής, τις αντιμετωπίζουμε όλες σαν αυτονόητα και αναμφίβολα αθροίσιμες ποσότητες κι αναφερόμαστε στο σύνολό τους: μιλάμε τότε για γενική κρίση.

Αν όμως θελήσουμε να δούμε τα ουσιαστικά παρακάπτοντας τα επίθετα, θα αντιληφθούμε αμέσως ότι χρησιμοποιούμε δύο υπόρρητους ορισμούς: κατά κανόνα, κρίση ονομάζουμε την ανικανότητα του λαού ν’ ανταποκριθεί στις απαιτήσεις του παρελθόντος του ή και του μέλλοντός του. Σε άλλες περιπτώσεις, και κυρίως στις εξειδικευμένες, κρίση ονομάζουμε το χάσμα μεταξύ επιθυμιών των εκάστοτε ενδιαφερομένων και πραγματικότητας.

Ωστόσο, κάθε λέξη είναι κι ένα αναμμένο σπίρτο μέσα στο δάσος της νόησής μας, και δεν εξυπηρετεί να παριστάνουμε τους αμέριμνους περιπατητές. Πώς μπορεί να μιλάμε για κρίση επειδή δεν ανταποκρινόμαστε στις απαιτήσεις της ιστορικής ώρας; Ό Γκαίτε παρατήρησε με διόλου φιλοπαίγμονα διάθεση: «κανείς στον κόσμο δεν μπορεί να γεννηθεί αντάξιος της εποχής του». Κι αυτό, όχι μόνο γιατί η εποχή (του Γκαίτε αλλά και η δική μας) είναι κοσμογονική, αλλά επειδή οι απαιτήσεις της όποιας εποχής δεν υπάρχουν εξ αντικειμένου, ως ο λίθος της Καάσμπα προς τον οποίον πρέπει ν’ ατενίζωμεν προσευχόμενοι. Οι απαιτήσεις τίθενται· και ασφαλώς όχι από τα πράγματα, την παράδοση ή το ανύπαρκτο αύριο, αλλ’ από κάποιαν ελίτ. Η ελίτ, διοικητική ή πνευματική ή άλλη, αναθέτει ένα ρόλο στο λαό —κι εφ’ όσον ο λαός αποδεχθεί τον συγκεκριμένο ρόλο που του ζητούν, λέμε πως δεν υπάρχει κρίση αλλά εθνική ανάταση και δημιουργία.

Κατά συνέπεια, πρέπει να εγκαταλείψουμε τους ορισμούς-λαιμητόμους (που άλλωστε καρατομούν πρώτα τη σκέψη μας κι έπειτα τον «αντίπαλο») και να υιοθετήσουμε ορισμούς που μας επιτρέπουν να επισημαίνουμε ύπαρξη σφάλματος και στη δική μας πλευρά. Εάν, λόγου χάριν, κρίση ονομάσουμε όχι την ανικανότητα αλλά την άρνηση του λαού ν’ αποδεχθεί τον συγκεκριμένο ρόλο που του προτείνουμε, τότε ίσως (λέω: ίσως) υποψιαστούμε πως έχει λόγους να αρνείται. Και εάν, ακόμη πιο προσεκτικά, κρίση ονομάσουμε το ρήγμα επικοινωνίας μεταξύ ελίτ και λαού, τότε ίσως διερωτηθούμε μήπως το ρήγμα δεν κατασκευάστηκε από το λαό, ούτε επήλθε δι’ επιφοιτήσεως —οπότε, θα στρέψουμε την προσοχή μας στο λόγο του ρήγματος, μετριάζοντας λίγο τον δικό μας.

ΜΕ ΒΟΗΘΗΣΕ ΠΟΛΥ να καταλάβω τα της κρίσης που περνάμε το βιβλίο της Έλλης Σκοπετέα «Το πρότυπο βασίλειο και η Μεγάλη Ιδέα. Όψεις του εθνικού προβλήματος στην Ελλάδα (1830-1880)». Από το βιβλίο αυτό αλίευσα κάποια κείμενα που όχι μόνο θα υπέγραφε αμέσως και ανέτως κάθε σημερινός ελεεινολόγος, αλλά και δείχνουν πόσο επιθεωρησιακή πρόζα είναι εν τέλει η περιγραφική φιλολογία της κρίσης.