από το βιβλίο: ‘Ομηρος, o θεμελιωτής της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας’. Μετάφραση Εβίνα Σιστάκου, Επιμ. Αντώνης Ρεγκάκος. Εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα 2000 (όπου και οι παραπομπές)
Η Ιλιάδα: Το πρώτο γραπτό λογοτεχνικό έργο της Ευρώπης
Ο Όμηρος είναι ο πρώτος ποιητής της Ευρώπης του οποίου σώζεται το έργο (ή τουλάχιστον τμήματα του). Με βάση τις ενδείξεις που διαθέτουμε ο Όμηρος είναι ταυτόχρονα ο πρώτος “συγγραφέας” του ευρωπαϊκού πολιτισμού, ο πρώτος δηλαδή που συνέθεσε το έργο του (ή τουλάχιστον μεγάλα τμήματα του) με τη βοήθεια της γραφής. Για τετρακόσια περίπου χρόνια πριν από τον Όμηρο, η ποίηση των Ελλήνων —τόσο η επική όσο και η λυρική— ήταν αποκλειστικά προφορική. Ακόμη νωρίτερα, στην πρώτη περίοδο ακμής του Ελληνισμού, τη 2η χιλιετία π.Χ. (την επονομαζόμενη “μυκηναϊκή” εποχή της ελληνικής ιστορίας, που είχε τελειώσει 400 περίπου χρόνια πριν από τον Όμηρο), υπήρχε βέβαια και γραφή και ποίηση, το αν υπήρχε όμως επίσης γραπτή ποίηση παραμένει προς το παρόν αδιευκρίνιστο. Πρέπει λοιπόν να ξεκινήσουμε από την υπόθεση ότι τα έπη του Ομήρου ήταν τα πρώτα ποιήματα που καταγράφηκαν στα ελληνικά.
Η τόσο σημαντική για τον ευρωπαϊκό πολιτισμό πρώτη καταγραφή ποιητικού λόγου σημειώθηκε πριν από 2700 χρόνια περίπου. Η χρονική στιγμή δεν είναι δυνατό να προσδιοριστεί με απόλυτη ακρίβεια, αλλά τοποθετείται κατά πάσα πιθανότητα στο δεύτερο μισό του 8ου αι. π.Χ. Ο τόπος της καταγραφής ήταν μια πόλη (ή ένα από τα νησιά που βρίσκονται κατά μήκος) της δυτικής ακτής της Μικράς Ασίας. Στην αρχαιότητα πολλά έργα αποδίδονταν στον Όμηρο, μεταξύ αυτών οι Ὁμηρικοί Ὕμνοι, ο Μαργίτης, η Βατραχομυομαχία και η Θηβαΐς. Από όλα όμως τα έργα με το όνομα του Ομήρου μόνο δύο μπορούν δικαιωματικά να θεωρηθούν αυθεντικές δημιουργίες του και συνεπώς να χαρακτηρισθούν ως τα πρώτα ποιήματα της Ευρώπης που η σύνθεσή τους έγινε με τη βοήθεια της γραφής: η Ιλιάδα και η Οδύσσεια (ορισμένοι μάλιστα μελετητές αναγνωρίζουν μόνο την Ιλιάδα ως δημιούργημα του Ομήρου).
Η Ιλιάδα και η Οδύσσεια είναι πολύστιχα αφηγηματικά ποιήματα (“μνημειώδη έπη”). Η Ιλιάδα αριθμεί περί τους 16000 εξαμετρικούς στίχους, η Οδύσσεια περί τους 12000. Και τα δύο έργα ανήκουν, ως διαφορετικές εκδοχές, στο είδος της ηρωικής ποίησης. Στο πλαίσιο αυτού του ποιητικού είδους, που απαντά στην αρχή της ιστορίας πολλών λαών ως μέσο εξύμνησης των κατορθωμάτων των ηρώων του παρελθόντος, η Ιλιάδα και η Οδύσσεια ξεχωρίζουν ως προς δύο κυρίως λειτουργίες τους: (1) με τα έπη αυτά αρχίζει η ευρωπαϊκή λογοτεχνία (δηλαδή η σύνθεση κειμένων που βασίζεται στη γραφή και έχει στόχο ο οποίος υπερβαίνει τις απλές πρακτικές ανάγκες)· (2) τα δύο αυτά έπη εγκαινίασαν μια νέα εποχή στην ιστορία του ευρωπαϊκού πολιτισμού, την εποχή της κειμενικότητας (δηλαδή της ρύθμισης των κοινωνικών σχέσεων μέσα από γραπτά κείμενα). Με βάση τα όσα γνωρίζουμε σήμερα οι Έλληνες υιοθέτησαν από τους Φοίνικες στο πλαίσιο των εμπορικών συναλλαγών μαζί τους ένα συμφωνικό αλφάβητο το πρώτο μισό του 8ου αι., πιθανότατα ακόμη και πριν από το 776, την αρχή δηλαδή των καταλόγων των Ολυμπιονικών, και το τελειοποίησαν μετατρέποντάς το σε ένα πλήρες φωνηματικό αλφάβητο, όπως το χρησιμοποιούμε ακόμη και σήμερα. Έτσι, άρχισαν αμέσως να χρησιμοποιούνται ορισμένοι τύποι κειμένων για καθημερινές δραστηριότητες (η γραφή είχε άλλωστε επινοηθεί για να εξυπηρετήσει ακριβώς αυτούς τους πρακτικούς επικοινωνιακούς σκοπούς): κατάλογοι εμπορευμάτων, λογαριασμοί, εμπορική αλληλογραφία αλλά και διάφοροι τύποι κειμένων ιδιωτικής χρήσης (μαρτυρημένοι και σε επιγραφική μορφή). Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι όλοι οι τομείς του δημόσιου βίου κατακλύσθηκαν ταυτόχρονα από κείμενα ως μέσα επικοινωνίας, καταγραφής, αρχειοθέτησης, οργάνωσης, εκπαίδευσης κ.ο.κ. Η ζωή δεν είχε ακόμη “κειμενοποιηθεί”. Παρόλο που η κοινωνία αξιοποιούσε ήδη τη γραφή σε ορισμένους τομείς, δεν κυριαρχούνταν ακόμη συνολικά από αυτήν.
Η εξέλιξη αυτή είναι αυτονόητη από ιστορική άποψη: όταν υιοθέτησαν το αλφάβητο, οι Έλληνες είχαν πίσω τους περίπου 400 χρόνια στο διάστημα των οποίων δεν χρησιμοποιούσαν τη γραφή. Η πρώτη φάση εγγραμματοσύνης διακόπηκε απότομα ανάμεσα στο 1200 και το 1100 με την κατάρρευση του παλαιού, εξαιρετικά ανεπτυγμένου συστήματος κεντρικής διοίκησης. Η ανάγνωση και η γραφή όχι μόνον έπαψαν να χρησιμοποιούνται στο διάστημα αυτό, αλλά προφανώς στις περισσότερες περιοχές λησμονήθηκαν εντελώς ως πολιτισμικές τεχνικές. Σε αυτή τη μακρά περίοδο κατά την οποία δεν γίνεται χρήση της γραφής αναπτύχθηκαν εκ νέου οι επικοινωνιακές και εθιμικές μορφές της προφορικής κοινωνίας (η επονομαζόμενη conditio humana oralis). Αυτές οι μορφές, όπως είναι φυσικό, δεν μπορούσαν να εξαφανιστούν αμέσως με την υιοθέτηση της γραφής τον 8ο αι. Οι νέες μορφές της ζωής που θα προσδιορίζονταν από τη γραφή έπρεπε να αναδιαμορφωθούν, οι πολλαπλές δυνατότητες χρήσης του νέου μέσου έπρεπε να ανακαλυφθούν εκ νέου. Η διαδικασία αυτή, σε αντίθεση με όσα οι ερευνητές υπέθεταν παλαιότερα, φαίνεται ότι εξελίχθηκε σε σύντομο χρονικό διάστημα , διήρκεσε ωστόσο αρκετές δεκαετίες. Μια σειρά αυστηρά προσδιορισμένων μορφών λόγου (ακόμη και μη εμπορικού χαρακτήρα), τυποποιημένων στους προφορικούς πολιτισμούς, θα πρέπει να μεταφέρθηκαν στον γραπτό λόγο ήδη σε αυτή τη χρονική περίοδο. Παραδείγματα αποτελούν ο πίνακας —με τις παραλλαγές του, τον κατάλογο και τη γενεαλογία — η προσευχή, η παροιμία κ.ά. (Είναι απίθανο πρώτος ο Όμηρος να μετέφερε σε γραπτή μορφή μεμιάς όλες αυτές τις μορφές λόγου.) Αυτές όμως οι μάλλον μεμονωμένες περιπτώσεις χρήσεων δεν φαίνεται να οδήγησαν σε ένα σταθερό σύστημα κειμένων (σε μια πρώτη μορφή “διακειμενικότητας”).Το ίδιο συμπέρασμα προκύπτει και από την παράδοση παλαιότερων μαρτυριών αλφαβητικής γραφής.
Ἀπὸ Δοκιμές, ἐκδ. Ίκαρος Αθήνα 2003 [οι εμφάσεις είναι από την Άμπελο] […] Ἕνας ἀρχαῖος συγγραφέας ἐπαινεῖ τὸν Πεισίστρατο ἐπειδὴ ἦταν ὁ πρῶτος ποὺ ἔδειξε...
Από περιοδικό «Εποπτεία», Αύγουστος 1980, σελ. 765-767. Μετάφραση Αχιλλέας Κυριακίδης [Ο κόπος της μετάφρασης (μ΄άλλα λόγια ο κόπος να συμφιλιωθεί ένα απειθάρχητο δευτερογενές υλικό με...
Το Βήμα, Κυριακή 7 Δεκεμβρίου 2008 Και να θες κάποτε, δεν μπορείς εύκολα να σταματήσεις, οπότε η συνέχεια γίνεται υποχρεωτική. Στην προκείμενη περίπτωση παρατείνεται πρώτα...
Ἀπὸ τὸ ὁμότιτλο ἔργο, ἐκδ. Δωδώνη, Ἀθήνα 1973 Η επιτύμβια στήλη Γραφή πριν τον Όμηρο Η ενεπίγραφη στήλη Ομηρικά επιγράμματα Η αθανασία του ονόματος –...
Από το «Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας, από τις Αρχές έως την ύστερη αρχαιότητα» επιστημονική επιμέλεια Α.-Φ. Χρηστίδης. εκδ. Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ιδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη], 2007....
Το Βήμα, 21 Δεκεμβρίου 2008 Επισημείωση στην πρόσφατη σειρά των επιφυλλίδων μου με θέμα την οργανική μορφή του έργου τέχνης και τη σημερινή αμφισβήτησή της...
από το βιβλίο: ‘Ομηρος, o θεμελιωτής της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας’. Μετάφραση Εβίνα Σιστάκου, Επιμ. Αντώνης Ρεγκάκος. Εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα 2000 (όπου και οι παραπομπές) Η...