Ελένη Λαδιά:

Συμπαντικά στοιχεία στον Ορφισμό

Πηγή: Διάστιχο

---

---

Το περιεχόμενον των ορφικών ύμνων[1] είναι δισυπόστατον: τα φυσικά, κοσμογονικά στοιχεία διατηρούν ταυτοχρόνως και τον ανθρωπομορφισμόν τους. Ακόμη και οι θεότητες διαθέτουν συμπαντικόν χαρακτήρα, όπως η Ήρα που συμβολίζει τον αέρα, «όταν με σφυριξιές αγέρινες τρεμοσιέται προς το ρεύμα», συμπαντικός ο Παν, γιατί σε αυτόν «έχει στηριχθεί το απέραντο έδαφος της γης και υπακούει το βαθύρροο νερό του ακαταπόνητου πόντου και ο Ωκεανός που περιελίσσει μέσα σε ύδατα την γη», ο Ήφαιστος του οποίου τα μέλη είναι τα άστρα, ο αιθέρας, ο ήλιος, η σελήνη, που φωτίζουν την γη, και ο Ζευς, ο Κεραύνιος, Βρονταίος και Αστραπαίος. Ο ορφικός ύμνος της Νύκτας αναφέρει τις ποικίλες ιδιότητές της: είναι μελανόστιλπνη, αστρόφεγγη, φιλάγρυπνη, μητέρα των ονείρων, ιππεύτρια και λυσιμέριμνη, γήινη και ουρανία. Και για την ορφική θεολογία η Νυξ είναι η μητέρα ή η κόρη του ασημένιου αυγού. Η ορφική νύχτα τότε που υπήρχε μόνον το Χάος γεννά ολομόναχη ένα αυγό. Με την συμπλήρωση του καιρού το αυγό σπάει, εκρήγνυται (σαν την έκρηξη του Μπινγκ Μπανγκ) κι από μέσα του ξεπετιέται ο Έρως, ο Φάνης ή Ηρικεπαίος ή Πρωτόγονος (πρωτογέννητος) στολισμένος με χρυσά φτερά. Σε αυτήν την εκδοχή η Νύχτα υπήρξε η μητέρα του αυγού.[2] Λένε πως στην αρχή υπήρχε μόνον ο Χρόνος, κι από εκεί το Χάος και η Νύχτα που κάλυπτε τα πάντα.[3] Ο Χρόνος έφτιαξε στον θεϊκό Αιθέρα ένα αυγό, ωόν αργύφεον, που έλαμπε σαν άργυρος. Κι όταν το αυγό έσκασε σαν συμπαντική έκρηξη, βγήκε ο Φάνης που ονομαζόταν έτσι, διότι φάνηκε πρώτος στον αιθέρα. Ήταν θήλυς και πατήρ, είχε τέσσερα μάτια που κοιτούσαν παντού και με τα ολόχρυσα φτερά του πήγαινε προς κάθε κατεύθυνση. Λεγόταν επίσης Έρως, Ηρικεπαίος και Πρωτόγονος. Ο Φάνης ήταν το κλειδί του νου και η Νύχτα η εκλεκτή του θυγατέρα. Δημιουργός του κόσμου υπήρξε ο Φάνης και η Νύχτα βοηθός του. Κι αυτός της έδωσε το σκήπτρον της βασιλικής εξουσίας και το χάρισμα της προφητείας. Μέχρι και στα χρόνια του περιηγητή Παυσανία υπήρχε το μαντείον της Νύχτας. Ο ορφικός ύμνος του Ουρανού, κι αυτός κοσμογονικός, τον αναφέρει ως «πάντων αρχή και πάντων τέλος» να περιστρέφεται ως σφαίρα και να οδεύει με περιδινήσεις σβούρας, ουράνιος και γήινος φύλακας. Ο Αιθήρ είναι μέρος των άστρων, της σελήνης, του ηλίου και έναυσμα ζωής για όλα τα ζωντανά. Ο ύμνος των Άστρων τα περιγράφει ως κυκλοπεριστρεφόμενα, διάπυρα, φωταυγή και μοιραία, διότι είναι προάγγελοι κάθε μοίρας. Με παρόμοιας φύσης κοσμογονικά επίθετα υμνούνται επίσης ο Ήλιος, η Σελήνη, η Φύσις κ.ά. Ο Ορφεύς υπήρξε ο πρώτος θεολόγος. Ήταν ποιητής και μουσικός. Ένας θεολόγος με μαγική λύρα. Σε πολλές αγγειογραφίες, ιδίως της Κάτω Ιταλίας, απεικονίζονται σκηνές από την ζωή του. Σκηνογραφία του κάτω κοσμου: το ανάκτορον του Άδου σε σχήμα ναΐσκου, ο Πλούτων ένθρονος και κοντά του όρθια η Περσεφόνη με πολύπτυχον ένδυμα και τιάρα στο κεφάλι. Από δεξιά της πλησιάζει ο Ορφεύς κρούοντας την λύρα του· αλλού στο ίδιο ναόσχημον ανάκτορον ένθρονη η Περσεφόνη και δίπλα της όρθιοι ο Πλούτων και η δαδοφόρος Εκάτη· από δεξιά πάλι ο Ορφεύς με την λύρα του. Βρίσκεται στον Άδη αναζητώντας την αγαπημένη του Ευρυδίκη. Σε άλλη αγγειογραφία, ο Ορφεύς καθήμενος σε βράχο παίζει την λύρα του. Είναι ντυμένος με ελληνική ενδυμασία και φέρει δάφνινο στεφάνι στην κεφαλή. Γυρω του άγριοι Θράκες με βαρβαρικά ενδύματα τον ακούνε συνεπαρμένοι. Ο Φιλόστρατος[4] στις Εικόνες περιγράφει θηρία και πτηνά (ανάμεσά τους κι ο αετός του Διός) να ακούνε μαγεμένα το τραγούδι του. Πασίγνωστη η ιστορία του Ορφέως και της Ευρυδίκης. Ο έρωτάς τους, ο θάνατος της νύμφης από δάγκωμα ερπετού και ο θρήνος: κλαίνε οι Δρυάδες φίλες της, το Παγγαίον όρος, οι ράχες της Ροδόπης, η Γη και ο Έβρος ποταμός. Ο Ορφεύς θρηνεί ολομόναχος στην ακρογιαλιά παίζοντας την λύρα του. Κι ύστερα κατέβηκε από το Ταίναρον, για να φθάσει στα δώματα του Άδου, ζωντανός αυτός να εκλιπαρήσει το υποχθόνιον ζεύγος. Εκεί κρούει την λύρα και τραγουδά, ακούνε οι ψυχές και κλαίνε, όλα μένουν άφωνα κι ακίνητα σαν μαγεμένα. Ο Τάνταλος δεν κυνηγά το ρέον ύδωρ, σταμάτησε ο τροχός του Ιξίονος, οι γύπες δεν τρώνε το συκώτι του Τιτυού, οι Δαναΐδες άφησαν το τρύπιο τους πιθάρι κι ο Σίσυφος δεν σηκώνει τον βράχο, αλλά κάθεται πάνω του να ξαποστάσει. Η μαγική μουσική του Ορφέως επιδρά στην αιώνια και ακατάπαυστη τιμωρία, ενώ οι μεγάλοι τιμωρημένοι αναπαύονται για λίγο. Ο Ορφεύς παίρνει την αγαπημένη του, αλλά στον δρόμο για το φως του πάνω κόσμου ξεχνά από λαχτάρα και έρωτα την υπόσχεσή του στον Πλούτωνα, στρέφει το κεφάλι να την δει και η κίνησή του καταδικάζει την Ευρυδίκη στον θάνατο για δεύτερη και οριστική φορά. Όμως και το τέλος του ήταν φρικτόν, όπως και του θεού Διονύσου. Ο διαμελισμός! Ο μουσικός διαμελίζεται από την μανία των Μαινάδων. Το σώμα παραμένει ακέφαλον, ενώ το κεφάλι του μαζί με την λύρα έπλεαν από τον ποταμό Έβρο στον Μέλανα κόλπο. Αναφέρεται πως η κεφαλή έψαλλε έναν θρήνο για τον θάνατό του και η λύρα συνόδευε το τραγούδι με τους ήχους που σχημάτιζαν οι πνοές του ανέμου πάνω στις χορδές.

---