Παν. Δρακόπουλος, Ο Μύθος του Μύθου και η πραγματικότητα του

Προμηθεύς: η καταγωγή του ονόματός του από τα ‘μήδεα’ και ‘μήτις’ ή ‘μανθάνω’ αμφισβητείται, όπως και η θεωρία πως πρόκειται για εξελληνισμό του σανσκριτικού pramantha (δαυλός ή ξύλο που διά της τριβής παράγει φωτιά)· πάντως, οι ίδιοι οι αρχαίοι θεωρούσαν πως το ‘Προμηθεύς’ σημαίνει ‘προ­νοών’ σε αντίθεση με το ‘Επιμυθεύς’ που σημαίνει τον εκ των υστέρων αντιλαμβανόμενον περί τίνος πρόκειται: τα δυο αδέλφια θυμίζουν στον West την σχέση προλόγου-επιλόγου· κατά την ησιόδειο Θεογονία, τιτάν, νόμιμο τέκνο του Ιαπετού και της Κλυμένης, αδελφός του Άτλαντος που, άγνωστο για ποιο λόγο, τιμωρήθηκε να πάει στην άκρη της γης και να σηκώνει στις πλάτες του τον Ουρανό (άλλο αν οι ζωγράφοι τον δείχνουν να κρατάει στους ώμους του τη γη)· αδελφός του Επιμυθέως και του Μενοίτιου που εξ αιτίας —πάλι!— αγνώστου ύβρεως, ο Ζεύς ξαπόστειλε στα τάρταρα· κατά τους Αθηναίους, θεός της κεραμικής και της μεταλλουργίας, εξαιρετικά σώφρων εγνώριζε περισσότερα απ’ οποιονδήποτε άλλον για οποιοδήποτε πράγμα (αν και δεν ξέρω πόσο αυτό είναι σωφροσύνη)· κατά τη βοιωτική παράδοση, ήταν πονηρός, κατεργάρης και αδιστάκτως απατεών: δεν δίστασε να ταΐσει κόκκαλα τους θεούς για να δώσει τα καλοψημένα ψαχνά στους ανθρώπους — εξ ου και ο Ζευς, απαντών στην απάτη, παρήγγειλε στα εργαστήρια του Ηφαίστου ένα απιστεύτως ωραίο και ασυλλήπτως άψυχο ρομποτοειδές, τη γυναίκα, αυτό το «ανήκεστον κακόν» που η ύπαρξή του είν’ αρκετή για να μας θυμίζει πως δεν μπορείς να εξαπατάς τον Θεό ούτε να φεύγεις απ΄ την οργή του: «οὐκ ἔστι Διὸς κλέψαι νόον ουδὲ παρελθεῖν»· ενέπνευσε λαμπρά ποιήματα στους Γκαίτε και Σέλλεϋ, αλλά και κακά ποιήματα στον Μαρξ· δεν έπαψε να φλογίζει τη φαντασία των ανθρώπων διότι έγινε αρχέτυπο κάθε αντίστασης ή επανάστασης: είναι το πρότυπο του Σπάρτακου, του Λουδοβί­κου Βοναπάρτη, του Μαξίμ Γκόρκυ· αλλά ο Vernant μας θυμίζει πως πρόκειται για μορφή Ιανού: Προμηθεύς κι Επιμυθεύς είναι η ίδια οντότης.

Ο τζόγος αρχίζει

Αυτά είναι τα δυο πρόσωπα του δράματος. Και τώρα, ας αρχίσουμε τη συζήτηση για το συγκεκριμένο απόσπασμα. Εκ πρώτης όψεως φαίνεται απλό. Φυλαχθείτε! Καθώς θρασέως ομολογεί ο συγγραφέας του:

εγώ μιλώ σ’ όσους καλά τα ξέρουν,

κι εξαφανίζομαι απ’ όσους τ’ αγνοούν.

Και τώρα, το παιχνίδι μας. Θα ψηλαφίσουμε τη μάσκα του Προμηθέα, να δούμε αν η πραγματικότητα υπάρχει πίσω της ή πάνω της· ή μήπως και πίσω και πάνω, άλλη εδώ κι άλλη εκεί· ή μία και μόνη τελικώς, μια ενώνουσα όλους κι όλα σ’ ένα πρωταγωνιστικό ρόλο πού δεν είναι ρόλος αλλά συμβάν. Διότι στα λόγια αυτού του μυθικού πλάσματος πραγματικότητα υπάρχει, είτε τούτο μας αρέσει είτε όχι. Αυτός ο ανύπαρκτος, γνωρίζει τους προπάτορές μας, τους περιγράφει! Έχουμε κάθε δικαίωμα να συμμεριστούμε το ερώτημα που του θέτει η Ιώ:

Τ’ όνομα του γιου μου πώς το ξέρεις;

Πες μου, της άμοιρης, ποιος είσαι;

Η απάντηση έρχεται αμέσως:

Θωρείς τον Προμηθέα, που τη φωτιά έχει δώσει στους ανθρώπους.

Τι σημαίνει αυτό; Πρώτ’ απ’ όλα: έκλεψε, πράγματι, τη φωτιά ο Προμηθέας; Ναι, απαντούν οι μάρτυρες — πλην τριών: α) του ομηρικού ύμνου στον Ερμή που χαρίζει τη δόξα της μεγάλης κλοπής στον Ερμή, σεσημασμένο —άλλωστε— ληστή κι απατεώνα, β) του Αρποκρατίωνα, ενός λεξικογράφου, που την αποδίδει στον ίδιο τον Ήφαιστο, και γ) των Αργιτών που τη θεωρούν έργο του ήρωά τους Φορωνέα, υιού του Ινάχου και συζύγου της Νιόβης μετά της οποίας ο μεν Ζευς έκανε μια κόρη ο δε Φορωνεύς άγνωστόν τι.

Έστω, λοιπόν! Τη φωτιά έκλεψε ο Προμηθέας. Πώς την έκλεψε, και από πού; Ο μάρτυς Πλάτων αδιαφορεί για το ερώτημα. Οι Ησίοδος και Αισχύλος μας βεβαιώνουν πως την μετέφερε βάζοντάς την μέσα σ’ ένα κούφιο ξύλο. Κι από πού; Το Κράτος λέει στον Ήφαιστο: ο Προμηθέας γιατί σού ‘κλεψε τον ανθό της θείας σου τέχνης, της πολυδύναμης φωτιάς τη φλόγα και στους θνητούς την έδωκε. Κι ο Ήφαιστος, βεβαίως, συμφωνεί. Πρόκειται, λοιπόν, για φωτιά που εκλάπη από ηφαίστειο, για λάβα κι όχι για κεραυνό. Η λάβα ίσως είναι εύκολο να μεταφερθεί σε κούφιο ξύλο, ο κεραυνός δεν βλέπω πώς. Δεν φαίνεται να έχουν επαφή με την πραγματικότητα οι ανθρωπο­λόγοι που πιστεύουν πως η φωτιά εκλάπη από τον κεραυνό. Υπέρ της εκδοχής ότι εκλάπη από ηφαίστειο, άλλωστε, συνηγορούν οι κοινές γιορτές Προμηθέως, Ηφαίστου και Αθηνάς. Συνηγορεί, ισχυρώς, και η έμπνευση του μαραθωνομά­χου ποιητή: το έργο γράφτηκε μετά μια θυελλώδη έκρηξη της Αίτνας το 479 π.Χ.