Φώτης Καλλίας: Η έννοια του ασυνειδήτου και το πρόβλημα της ψύχωσης

Διευκρινίζω ότι η μεταψυχολογική αυτή υπόθεση, την οποία δανείζομαι απ’ την P. Aulagnier³⁰, δεν αφο­ρά την ψύχωση παρά στο μέτρο που το Εγώ του ψυχωτικού αμύνεται ενάντια στην εισβολή του ψυχικού του χώρου απ’ τον τύπο αναπαράστασης τον οποίο περιέγραψα. Υπόθεση που υιοθετώ προσωρινά, πιστεύοντας πως επιβεβαιώνεται απ’ την αναλυτική εμ­πειρία, αλλά που θα παραπλανούσε εάν συνεπέθετε μια θεωρία που να περιορίζει σε δύο, και μόνον δύο, τους ψυχικούς χώρους, την εξωτερική πραγματικότη­τα και την «ψυχική» πραγματικότητα. Οι σχέσεις ανά­μεσα στο εξωτερικό αντικείμενο και στο εσωτερικό αντικείμενο ενδοβολής είναι σίγουρα πολυπλοκότερες απ’ ό,τι αφήνει να διαφανεί το πιο πάνω σχήμα. Κι έπειτα, κάθε εξουσία παράγει ασταμάτητα μια δυα­δική ιδεολογία· η αμερικανική ψυχαναλυτική ιδεολο­γία θεωρεί την ψυχική υγεία προσαρμογή στη πραγ­ματικότητα, προσαρμογή όμως που μπορεί να είναι ρομποτοποίηση και καταστροφή κάθε δημιουργικότη­τας. Για να μπορέσει η επιθυμία ν’αποσπασθεί απ’ την υποταγή της στον πραγματικό Άλλο (η θέση του οποίου πρωταρχικά κατέχεται απ’ τη μητέρα), για να μπορέσει το υποκείμενο ν’ απελευθερωθεί απ’ την πρώτη αλλοτρίωσή του, υπάρχει ζωτική ανάγκη να δημιουργηθεί συμβολικά μέσα στη ψυχή ένας τρίτος χώρος, ο χώρος της ελεύθερης φαντασίας και του παιχνιδιού (Winnicott). Όταν ο ψυχωτικός χάνει σε με­γάλο βαθμό την μάχη για μια τέτοια απελευθέρωση, αυτό σημαίνει πως η συγκρότηση του ασυνειδήτου σε μιαν Άλλη σκηνή χάνεται κι αυτή. Διαισθανόμαστε ότι τα άσυλα είναι τα υποκατάστατα (με χειρουργική πρόθεση κατά κάποιο τρόπο) της Άλλης αυτής σκη­νής, απομονώνοντας κάτι που δεν μπόρεσε να βρει το δικό του ψυχικό πεδίο έκφρασης.

Ο νευρωτικός μπορεί, όταν έρθει η στιγμή — όχι βέβαια στη πρώτη μήτε στη δέκατη ψυχαναλυτική συνέντευξη, — να συμμετάσχει στην αναλυτική κατα­σκευή και των πιο αρχέγονων αναπαραστάσεών του, μεταμορφώνοντάς τες ριζικά με μιά μεταφορική διαδι­κασία που είναι δημιουργία και όχι απλή ανα­κατασκευή σημασιών και ταυτισιακών ερεισμάτων. Για τον θεραπευτή του ψυχωτικού, το πρόβλημα οφείλει να είναι η στοχαστική εξερεύνηση και οικοδό­μηση των προϋποθέσεων μιας αυθεντικής ερμηνευτι­κής δημιουργίας. Η εφαρμογή μιας τεχνολογικής τε­χνικής (όπως εκείνης ωρισμένων μορφών του κλαϊνισμού), δηλαδή συστηματικού βομβαρδισμού του ασθενούς με τις ίδιες πάντα, πασίγνωστες πλέον, ερμηνείες των φαντασιακών οραμάτων του, το ταχύτερο το συχνότε­ρο δυνατόν, οδηγεί στην «έκθλιψη» του υποκειμένου, στην επανάληψη της αλλοτρίωσης του^31.

Ο Balint έχει κάνει την κριτική μιας τέτοιας πρακτι­κής, και τόσο ο Winnicott όσο και ο Bion, αντιδρών­τας στο κλαϊνικό milieu απ’ το οποίο εντούτοις προέρχονται (ιδίως ο τελευταίος), έδειξαν τα πλεονε­κτήματα μιας μερικής αναστολής των ερμηνειών στη ψυχαναλυτική θεραπεία ασθενών, που δεν παραλη­ρούν αναγκαστικά, αλλά η προβληματική των οποίων είναι πιότερο ψυχωτική παρά νευρωτική³². Σωτήρια αυτοκριτική του Winnicott όταν γράφει: «Νομίζω ότι τώρα ερμηνεύω κυρίως αφήνοντας στον ασθενή να δει τα όρια της δικής μου κατανόησης. Η αρχή μου είναι ότι ο ασθενής και μόνον ο ασθενής έχει τις απαντήσεις…»³³. Η ολοκληρωτική τεχνική του «τα πάντα είναι ερμηνεύσιμα και ερμηνευτέα» δεν είναι άσχετη με τα αδιέξοδα της παράνοιας, με την εκμηδένιση του άρρητου και της προσπάθειας εγκατάστασης ενός οικείου χώρου που χρέος μας είναι, αντίθετα, να σεβαστούμε. Το άρ­ρητο ωστόσο δεν είναι για όλους μας το ίδιο, χρειάζε­ται χρόνος και λεπτότητα ακοής για να το εντοπίσει κανείς μέσα στο «σύστημα» ενός συγκεκριμένου ατό­μου κι ενός συγκεκριμένου ψυχωτικού. Αν στις ψυ­χώσεις γενικότερα, αυτό αφορά ένα ωρισμένο τομέα του σημασιολογικού πεδίου και των σχέσεων του ατόμου με τους άλλους, είναι κάτι που αξίζει τον κό­πο να ερευνηθεί. Πέραν αυτού, πέρα απ’ τις θεωρητι­κές βάσεις πάνω στις οποίες ένας αναλυτής στηρίζει την κλινική πρακτική του³⁴, στο μέτρο ίσως που αναζητούμε τον ψυχωτικό σαν άγνωστο στον ίδιο του τον εαυτό, σαν μη εγκλείσιμο στα πλαίσια μιας στενά δυαδικής μετάθεσης, σαν υποκείμενο που έχει να πει κάτι δικό του, στο μέτρο αυτό μπορούμε να τον βοηθήσουμε να βρει τον δρόμο ν’ ανακαλύψει την αναλλοτρίωτη ύπαρξή του, ικανή να φανταστεί, να σκεφτεί ελεύθερα και, γιατί όχι, να κρύψει τις σκέψεις της ή να (μας) εξαπατήσει.

____________________

Σημειώσεις

1. – Η μελέτη αυτή, γραμμένη το 1974 γαλλικά, οφείλει την ύπαρξή της στα θεωρητικά ερωτήματα που μου προκάλεσε η πρώτη κλινική (όχι βέβαια ψυχαναλυτική) συνάντησή μου με την ψυχωτική μιλιά στο πλαίσιο δύο παρισινών ψυχιατρικών νοσοκομείων, του νοσοκομείου ημέρας για παιδιά Santos-Dumontκαι του ψυχιατρικού τμήματος του νοσοκομείου του Aulnay-Sous-Bois. Βρισκόμουνα τότε στον τέταρτο χρόνο της ανάλυσής μου με την SusanneMerleauPonty, και πρόβλημά μου δεν ήταν πια τα συμπτώματα ή οι φαντασιώσεις μου αλλά το πρόβλημα είναι και ταυτότητας. «Ψυχωτικός πυρήνας» όπως λένε σήμερα οι ψυχαναλυτές, συναντώντας τον μέσα σε οποιαδήποτε ανάλυση, ή μάλλον αντιμετώπιση ενός κινδύνου που κάθε υποκείμενο έχει κάποτε βιώσει και κάθε αναλυόμενος αναγκάζεται, απ’ την αναλυτική μυθολογία, να διασχίσει και να διεργασθεί;

Σήμερα τη μελέτη αυτή σίγουρα δεν θα την έγραφα έτσι όπως τώρα δημοσιεύεται. Οφείλω να υπογραμμίσω ότι δίχως το έργο του Freud και του Lacan και δίχως την διδασκαλία της Piera Aulagnier της οποίας επί πολλά χρόνια παρακολούθησα το σεμινάριο Sainte-Anne, η θεωρητική άρθρωση των σκέψεών μου δεν θα ήταν αυτή που είναι. Προσθέτω ότι «Η βία της ερμηνείας», με τις τόσο γόνιμες ιδέες της γύρω από την «αρχέγονη διαδικασία και την «πρωτογενή παραληρηματική σκέψη» δεν δημοσιεύτηκε παρά μόνο το 1975.