Γιώργος Μυλωνάς: Από τον Πολύγνωτο στον Μπότσογλου

Ταξίδι στη Νέκυια

Η εικαστική της πραγμάτωση

στον Πολύγνωτο και τον Μπότσογλου

Αθήνα 2010

Εισαγωγή

Η ψυχή σαν τ’ όνειρο φτερουγίζει και φεύγει

αλλά στρέψε γλήγορα τον πόθο σου στο φως,

κι όλα τούτα μην τα ξεχνάς…

(η Αντίκλεια στο γιο της, Οδύσσεια λ’ 222-224)

Συνειρμοί λοξοί θέλουν να γεφυρώσουν στην ανά χείρας εργασία τη Νέ­κυια του θρυλικού Πολύγνωτου, αφηγημένη στον πανίερο χώρο των Ελ­λήνων, τους Δελφούς, με τη σύγχρονη Νέκυια του Χρόνη Μπότσογλου, ιστορημένη σε είκοσι έξι πίνακες, «που προσβλέπουν στο δικό τους μέλ­λον μέσα από το δραματικό τους παρελθόν»¹. H νέκυια είναι παράγωγο του ομηρικού νέκυς, που σημαίνει νεκρός. Από τον Όμηρο κι έπειτα, η λέ­ξη σημαίνει την κατάβαση ζώντος ανθρώπου στον Άδη για να συ­νο­μι­λήσει με νεκρό και, είτε να μάθει από αυτόν την κρυμμένη αλήθεια, είτε να τον πάρει πίσω στη χώρα των ζώντων.

Με οδηγό μας δύο δημιουργούς, έναν από τα ριζώματα της ελληνικής ζω­γραφικής κι έναν δάσκαλο της σύγχρονής μας εικαστικής σκηνής, επιχει­ρούμε εξ’ ορισμού το άτοπο: μιαν ιχνηλασία στη χώρα των νεκρών, στον τόπο του επέκεινα.

Και οι δύο ζωγράφοι, ο Πολύγνωτος και ο Μπότσογλου, ξεκινούν την ανα­ζήτησή τους έχοντας ως φωτοδότη τον Όμηρο και την οδυσσειακή Νέκυια. Και οι δύο σαρκώνουν εικαστικά το μύθο, προσφέροντας «αίμα», αλλά δε στέκονται εκεί· διαγράφουν τη δική τους πορεία, με εντελώς ξεχωριστά «ενθυμήματα».

Στην περίπτωση του Πολύγνωτου προχωράμε ψηλαφητά, καθώς η σύν­θεση του Κάτω Κόσμου σώζεται μονάχα από την αφήγηση του Παυσανία. Ευτυχώς, ο θαυμασμός του αρχαίου περιηγητή και έμπειρου θεατή πολ­λών και ση­μαντικών μνημείων της αρχαιότητας, μας μεταφέρει τόσο ζω­ντανές εντυπώσεις από τη σύνθεση, που σώζει, έστω «διά κατόπτρου αι­νιγματωδώς», ένα από τα σπουδαιότερα έργα της αρχαίας ελληνικής ζω­γραφικής. Μέσα στην πολυγνώτεια σύνθεση καθρεφτίζεται η εικόνα του Κάτω Κόσμου που είχε η αρχαιότητα. Παράλληλα, όμως, επιχειρούμε να δούμε σε αυτή πώς χειρίστηκε ο Πολύγνωτος θέματα τεχνικής φύσης, αλ­λά εξαιρετικής σημασίας, για το πώς οι αρχαίοι απέδιδαν τον κόσμο ζω­γραφικά.

Στον άλλο άξονα, τη σύγχρονη σύνθεση του Χρόνη Μπότσογλου, ξέχωρα από την εκτενή παρουσίαση του ίδιου του έργου – πρόσφατα εκτεθειμένου στην αναδρομική που οργάνωσε το ΕΜΣΤ² -, οι προσωπικές σημειώσεις του δημιουργού και η απομαγνητοφωνημένη συνομιλία που παραθέτουμε, συ­νιστούν σελίδες ημερολογίου, πολύτιμες για την αποκρυπτογράφηση αυτού του ταξιδιού. Μέσα από μια εμπειρία μυητική, ο Μπότσογλου κα­ταδύεται στο δικό του κόσμο αγαπημένων νεκρών, σε μία οδό προς την αυτογνωσία.

Το έργο του όμως δεν είναι μονοσήμαντα προσωπικό. Ο καλλιτέχνης δη­μιουργεί, όχι μόνο για τη δική του γενιά, αλλά με το αίσθημα ότι η πα­ράδοση του Ο­μήρου και η σύγχρονη καλλιτεχνική δημιουργία που έχει αναφορές σ’ αυ­τήν, αποτελεί μια ενιαία, ταυτόχρονη πράξη. Για τον Μπότσογλου – κι αυτό διατρέχει συνολικά το έργο του – η ιστορία δεν είναι ό,τι πέθανε, αλλά ό,τι είναι ακόμη ζωντανό. Ζωντανό, παρόν, σύγ­χρονο.

Ιστορίες του Κάτω Κόσμου

Η κατάβαση στον “άλλο” κόσμο διατρέχει την παράδοση πολλών λαών κι έχει αναλυτικά μελετηθεί από πλει­άδα επιστημών. Σε πολλούς λαούς – ας θυμηθούμε το Έπος του Γιλγαμές, την Κατάβαση της Ιστάρ κ.ά. – σηματοδοτεί τις σχέσεις των ζωντανών προς τους νεκρούς τους και εκ­φράζει την αντίληψη των λαών αυτών για το φαινόμενο της ζωής και του θανάτου. Στις μυητικές ιερουργίες με τις οποίες συνδέεται το θέμα της κα­τάβασης, η κάθοδος στον Κάτω Κόσμο είναι μύηση αυτή η ίδια, ουσια­στικά ένας νόστος της γενέθλιας γης του όντος (Terra Mater), και συμβο­λίζει άλλοτε τη χθόνια αλήθεια κι άλλοτε τη διαιώνιση της ζωής.

Η τελετή της «νεκρομαντείας» και οι συναφείς μύθοι και αφηγήσεις του νόστου παραπέμπουν εύ­λογα στην ομηρική Νέκυια, όπως ονομάστηκε η ραψωδία λ από τους αλεξανδρινούς φιλόλογους, αλλά επίσης και στα λατρευτικά δρώμενα του Διονύσου, της Δήμητρας και των Ορφικών.

Πράγματι, αυτοί που κατέβηκαν στον Άδη και επέστρεψαν από αυτόν δεν είναι λίγοι (Περσεφόνη, Θησέας και Πειρίθους, Διόνυσος και Ξανθίας, Αλκηστις και Ηρακλής, Ορφέας αλλά όχι η Ευρυδίκη κ.ά.), όπως πολλοί είναι και οι συγγραφείς που τους έδωσαν πνοή (Όμηρος, Ευριπίδης, Αρι­στο­φάνης, Μένιππος, Λουκιανός κ.ά.). Η Νέκυια της Οδύσσειας όμως θα μπορούσε να θεωρηθεί ο κοινός μυθο­πλαστικός τόπος, όπου συγκατοι­κούν όλες αυτές οι μορφές και οι παρα­δό­σεις, καθώς κι εκείνες που δημι­ουργήθηκαν αργότερα: από την Αινειάδα του Βιργιλίου, τη Θεία Κωμωδία του Δάντη, τις θρησκευτικές παραστάσεις του λατινικού Μεσαίωνα με τον descensus ad inferos και τις βυζαντινές «καθόδους», τη δημώδη λογοτεχνική παράδοση, ως τις νεότερες συλλήψεις του Πάουντ, του Τζόις, του Κοκτό, του Ουίλιαμς ή του Ανούιγ.