Umberto Eco: Πώς έγραψα «Το όνομα του Ρόδου»

Εποπτεία,  τεύχος 103, Ιούλιος – Αύγουστος 1985. Μετάφραση: Ζηνοβία Δρακοπούλου

1. Ο τίτλος και η σημασία

Από τότε που εκδόθηκε Το Ό­νομα του Ρόδου πήρα πολλές επιστολές αναγνωστών που θέλουν να μάθουν τη σημασία του λατινι­κού εξάμετρου που υπάρχει στο τέλος του βιβλίου και γιατί το εξάμετρο αυτό ενέπνευσε τον τίτλο. Απαντώ ότι ο στίχος είναι από τo De contemptu mundi του Βερνάρ­δου του Μορλαί, [«Stat rosa pristina nomine, nomina nuda tenemus» , «Απ΄ το χθεσινό το ρόδο μένει μόνο τ΄όνομά του, άδεια ονόματα κρατάμε» ] ενός Βενεδικτίνου του 12ου αιώνα, του οποίου το ποίημα είναι μια παραλλαγή πάνω στο θέμα ubi sunt (πολύ γνωστό στο ύστερο έργο του Φρανσουά Βιγιόν Mais οù sont les neiges d’ antan [Μπαλάντα των κυριών του παλιού καιρού]). Αλλά στον οικείο τόπο του παρελθόντος οι άλλοτε φημι­σμένες πολιτείες, οι όμορφες πριγκήπισσες, τα πάντα εξαφανίζονται μέσα στο κενό. Ο Βερνάρδος προσθέτει ότι όλα αυτά τα φευγαλέα πράγματα αφήνουν (μόνο, ή εν τέλει) γυμνά ονόματα πίσω τους. Θυμάμαι ότι ο Αβελάρδος χρησιμοποιούσε το παράδειγμα της φρά­σης Nulla rosa est [Δεν υπάρχει ρόδο] για να δείξει πως η γλώσσα μπορεί να μιλάει και για τα δύο: το ανύπαρκτο και το κατεστραμμένο. Έπειτ’ απ’ αυτό, αφή­νω τον αναγνώστη να φθάσει στα δικά του συμπεράσματα.

Ο συγγραφέας δεν θάπρεπε να δίνει ερμηνείες του έργου του˙ αλλιώς δεν θάγραφε μυθιστόρημα, που είναι μια μηχανή παραγωγής ερμηνειών. Ένα όμως από τα κύρια εμπόδια διατηρήσεως της ενάρετης αυτής αρχής, είναι το γεγονός ότι το μυθιστόρημα πρέπει νάχει ένα τίτλο.

Ο τίτλος, δυστυχώς, είναι από μόνος του ένα ερμηνευτικό κλειδί. Δεν μπορούμε να ξεφύγουμε από τις ιδέες που μας υπαγορεύουν Το Κόκκινο και το Μαύρο ή το Πόλεμος και Ειρήνη. Οι τίτλοι που δείχνουν το μεγαλύτερο σεβασμό στον αναγνώστη είναι εκείνοι που περιορίζονται στο όνομα του ήρωα, όπως Δαυίδ Κόππερφηλντ ή Ροβινσών Κρούσος˙ ακόμη όμως κι αυτή η αναφορά στο επώνυμο πρόσωπο του έργου μπορεί ν’ αντιπροσωπεύει μιαν ανάρμοστη συμπεριφορά του συγγραφέα. Το έργο Μπάρμπα-Γκοριό εστιάζει την προσοχή του αναγνώστη στη μορφή του γέρο-πατέρα, μολονότι το μυθιστόρημα είναι επίσης η ιστορία του Ραστινιάκ ή του Βοτρέν, άλλως Κολέν. Ίσως ο καλύτερος δρόμος είναι νάσαι τίμια ανέντιμος, όπως ήταν ο Δουμάς: είναι σαφές ότι Οι Τρεις Σωματοφύλακες είναι στην πραγματικότητα η ιστορία του τέταρτου. Μια τέτοια όμως πολυτέλεια είναι σπάνια, και ο συγγραφέας μπορεί να επιτρέπει στον εαυτό του την απόλαυσή της μόνο κατά λάθος.

Το μυθιστόρημά μου είχε έναν άλλο τίτλο εργασίας, Το Αββαείο του Εγκλήματος. Τον απέρριψα διότι συγκεντρώνει ολόκληρη την προσοχή του αναγνώστη στην αστυνομική ιστορία και θα μπορούσε εσφαλμένα να παρασύρει και να παραπλανήσει τους αγοραστές που αναζητούν το αφήγημα της πολλαπλής δράσης. Το όνειρό μου ήταν να ονομάσω το βιβλίο ο Άντσο του Μέλκ —ένας απόλυτα ουδέτερος τίτλος, διότι ο Άντσο, τελικά, ήταν η φωνή του αφηγητή. Στη χώρα μου όμως οι εκδότες συχαίνονται τα κύρια ονόματα, και ακόμη κι αυτό που στην εποχή του ήταν Φέρμο και Λουτσία (1), ξαναεμφανίστηκε με διαφορετική μορφή. Το ιταλικό μυθιστόρημα προσφέρει ελάχιστα πα­ραδείγματα τίτλων αυτού του εί­δους: Λεμόνιο Μπουρέο, Ρουμπί, Μετέλλο —μόνο μια φούχτα σε σύγκριση με τη λεγεώνα από εξα­δέλφες Μπέτυ, Μπάρυ Λύντον, Αρμάνδους, και Τομ Τζόουνς, που συναντάς στις άλλες λογοτεχνίες.

*

Η ιδέα να ονομάσω το βιβλίο μου Το Όνομα του Ρόδου μου ήρθε πραγματικά τυχαία, και μου άρεσε γιατί το ρόδο είναι μια συμβολική μορφή τόσο πλούσια σε σημασίες που με δυσκολία πια τούχει απομεί­νει μια συγκεκριμένη σημασία: το μυστικό ρόδο του Δάντη, πάνε τα όμορφα ρόδα, ο Πόλεμος των Ρό­δων, τα ρόδα του Μαγιού, πολλοί θέλουν να παντρευτούν τη Ρόζα, ρόδο μ’ ένα οποιοδήποτε άλλο όνομα (2), ένα ρόδο είναι ρόδο είναι ρόδο είναι ρόδο, οι Ροδόσταυροι, κ.ά. Ο τίτλος ορθώς αποπροσανατόλι­σε τον αναγνώστη, που έτσι στάθη­κε ανίκανος να επιλέξει μόνο μια ερμηνεία˙ ακόμη κι αν μπορούσε να συλλάβει όλες τις δυνατές νομιναλιστικές αναγνώσεις της τελευταί­ας στροφής, θάφτανε σ’ αυτές μόνο στο τέλος του βιβλίου, έχον­τας προηγουμένως κάνει ο Θεός μόνο ξέρει πόσες και ποιές επιλο­γές. Ο τίτλος πρέπει να μπερδεύει τις ιδέες του αναγνώστη, όχι να τις τακτοποιεί.