Κωνσταντίνος Σ. Παχής, Η Ευρώπη είναι παιδεία

Με αυτές τις προϋποθέσεις η Ευρώπη δημιούργησε την ταυ­τότητά της. Και μάλιστα, είναι η μόνη ήπειρος που έχει κοινή, ενιαία ιδιαίτερη ταυτότητα. Δεν υπάρχει κοινότητα πνεύματος μεταξύ των λαών της Ασίας, ή της Αφρικής ή της Αμερικής. Αποκαλώντας κάτι αμερικανικό εννοούμε μόνο των ΗΠΑ ή έστω και του Καναδά, όχι άλλων λαών. Ο όρος, εξ άλ­λου, ασιατικό υποδηλώνει γεωγραφική προέλευση, αλλά δεν υπάρχει τρό­πος να βρούμε κοινή πνευματική κληρονομιά μεταξύ Ιαπώνων και Σαου­δ­αράβων, μεταξύ Κινέζων και Ινδών, μεταξύ των λαών της Βόρνεο και της Σιβηρίας. Υπάρχει το ισλάμ, ναι, που απλώνεται από τις Ατλαντικές ακτές της Αφρικής έως τις ανατολικές ακτές της νότιας Ασίας στον Ειρη­νικό. Αλλά έως εκεί. Η κοινότητα της θρησκείας δεν μπόρεσε να καλ­λιεργήσει κοινή πνευματική κληρονομιά, αίσθημα ταυτότητας πέρα από την κοινή  πίστη.

Ωστόσο, θα χρειασθεί να σκύψουμε με ιδιαίτερη προσοχή πάνω στην κοινότητα του ευρωπαϊκού πνεύματος. Διότι, ακούγεται πα­ρα­δο­ξότητα αυ­τό, για μιαν ήπειρο που γνώρισε μόνο στον 20ο αιώνα δυό μεγάλους πο­λέ­μους, και εκτός τούτων, συγκρούσεις τέτοιες που οδήγη­σαν στο θάνατο πάνω από 60 εκατομμύρια Ευρωπαίους. Εάν μπορούσαμε να θάψου­με ταυ­τόχρονα τους νεκρούς των πολέμων μεταξύ των Ευρω­παί­ων από την εποχή της αρχαίας Ελλάδας έως σήμερα, η Ευρώπη θα ήταν ένα απέ­ραντο νεκροταφείο, με τους τάφους τόσο κοντά ώστε να μην μπορείς να πας σε έναν απ’ αυτούς για ν΄αφήσεις λίγα λουλούδια. Για ποιαν ενότη­τα λοιπόν, για ποιάν κοινή ταυτότητα της Ευρώπης  μιλάμε;

Ο μεγάλος Τσέχος παιδαγωγός του 16ου αι. Κομένιους, έγραφε: «πρέπει να ενω­θού­με μεταξύ μας, γιατί εμείς οι Ευρωπαίοι είμαστε όλοι ταξιδιώτες πά­νω στο ίδιο πλοίο». Ο Βολταίρος πρόσθεσε ότι η Ευρώπη είναι μια μεγάλη κοινότητα χωρισμένη σε μικρά κράτη, με ενιαίο σύστημα πολιτι­κών αξιών και περί δικαίου αντιλήψεων. Και πάμπολλοι άλλοι μεγάλοι Ευρω­παίοι μίλησαν για τη βαθύτερη ενότητα τη Ευρώπης. Το ερώτημα λοι­πόν εδώ είναι πως εξηγούνται οι συνεχείς πόλεμοι και οι ατελεύτητες συγ­­κρού­σεις. Την απάντηση τη δίνει ο Γκαίτε: «Ό,τι ενώνει την Ευρώπη είναι η κουλτούρα της, και ό,τι τη χωρίζει είναι οι ιδεολογίες που α­κολου­θούν οι μάζες». Σαφέστερος ακόμη ο  στενός φίλος του Γκαίτε και φιλό­σο­φος Γιόχαν Χέρντερ: «Η Ευρώπη είναι μία δημοκρατία των μορφω­μέ­νων».

Η Ευρώπη λοιπόν είναι δημιούργημα της παιδείας, μιας παιδεί­ας που δεν μπό­ρεσε να εμποδίσει τους πολέμους, αλλά και δεν επέτρεψε να κατασπαραχθεί από αυτούς. Δεν είναι καινούργιο αυτό. Ήδη, από την εποχή του Πελοποννησιακού πολέμου υψώθηκε το επιχείρημα: η παιδεία δεν μπορεί να εμποδίσει την εμφύλια σφαγή. Αλλά και ο σκληρότερος των πολέμων, δεν μπορεί να θίξει την παιδεία. Χάρις σε αυτήν η Ευρώπη δεν είναι μια περιοχή αλλά μια πολιτιστική οντότητα. Το 1949, ο  Ισπανός φι­λό­σοφος Χοσέ Ορτέγκα υ Γκασσέτ, μιλώντας στο Βερολίνο που ακόμη προ­­σπα­θούσε να μαζέψει τις στάχτες του πολέμου, τόνισε ότι η Ευρώπη ως κοι­νότητα υπήρχε πολύ πριν εμφανισθεί ο εθνικισμός, κι ότι ακόμη κι όταν σχηματίστηκαν τα ευρωπαϊκά έθνη-κράτη, ο μορφωμένος Ευρωπαίος πατούσε με το ένα πόδι στο έθνος του και με το άλλο στη βαθύτερη κατάφαση ότι ναι, είναι Ευρωπαίος. Από τη μια είχε την πατρίδα του, κι α­πό την άλλη είχε την κουλτούρα του, που τον ένωνε με τους άλλους Ευ­ρω­­παίους.

Αυτή η πραγματικότητα είναι ένα μάθημα για μας. Διότι μας δείχνει όχι απλά και μόνο ποια είναι η συγκολλητική ουσία της Ευρώπης, αλλά μας δείχνει επίσης ότι θα πρέπει να προστατεύσουμε αυτή την ουσία αν θέλουμε να κρατήσουμε ζωντανό τον κόσμο μας. Για να μείνει η Ευ­ρώπη ζω­ντανή, θα πρέπει να καταλάβουμε ότι δεν μπορεί να είναι απλά ένα πολιτικό σχέδιο, δεν μπορεί να είναι μόνο μια οικονομική τάξη, αλλά θα πρέπει να κρατήσει ζωντανό τον παράγοντα που της δίνει επί αιώνες την ενότητά της: την κλασική της παιδεία. Όχι μόνο την αρχαία, αλλά και αυτήν που η ίδια πρόσθεσε, η ίδια καλλιέργησε. Από τον Γκαίτε και τον Σαίξπηρ ως τον  Έλιοτ και τον Καμύ, από τον Μοντεβέρντι και τον Μότσαρτ  ως τον Στραβίνσκυ και τον  Μπρίτεν, από τον Μιχαήλ Άγγελο ως τον Ματίς και τον Μουρ, το ευρωπαϊκό πνεύμα έχει αναπτύξει μια κλασι­κή παιδεία μεγά­λου, αληθινά μεγάλου εύρους. Αν αυτό το δεδομένο η Ευρώπη το ξεχάσει, αν αυτόν τον πλούτο  τον πα­ραθεωρήσει, να ξέρουμε ότι θα διαλυθεί με την πρώτη ευκαιρία. Δεν χρειάστηκαν πολλά για να διαλυθεί η αυτοκλη­θείσα Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία των Αψβούργων. Δεν χρειάστηκαν πολλά για να διαλυθεί η Σοβιετική αυτοκρα­τορία. Δεν θα χρειασθούν πολλά για να διαλυθεί και η Ευρωπαϊκή Ένω­ση, αν μείνει χωρίς το οξυ­γόνο της: την κοινή παιδεία. Δεν θα χρει­α­σθούν πολλά για να πάρει ο άνεμος όλες τις βεβαιότητες της Ένωσης, αν η Ευρώπη πάψει να είναι «η δημο­κρα­τία των μορφωμένων» που είπε ο Χέρντερ, και αφεθεί στα χέρια μό­νον όσων νοιάζονται για τη γεωοι­κο­νομία και τη γεωπο­λιτική, μόνον όσων νοιάζονται για δυνάμεις ισχύος ή για την ιδεολογία της μάζας.